– دینداری سکولار ( افراطی و معتدل ) ( secularism)
– دینداری تجددگرایانه ( انعطاف پذیر، افراطی و توجیه گرا ) (Islamic modernism)
– دینداری رادیکالیسم اسلامی ( با جهت گیری های بنیادگرایانه ) ( Radical Islamism)
– دینداری سنت گرایانه ( با جهت گیری بنیادگرایانه که خود به دو نوع طردگرا و همسازگرا قابل تقسیم است) (Islamic Traditionalism )
– دینداری سنت گرایانه جدید( با جهت گیری بنیادگرایانه که این نوع دینداری نیز به دو نوع طردگرا و همسازگرا قابل تقسیم است ) ( Neo Islamic Traditionalism )
نکته قابل توجه در جهت گیری های بنیادگرایانه این است که شدت این جهت گیری در انواع دینداری های سه گانه فوق متفاوت است و بستگی به دوری و نزدیکی و میزان طرد یا تطابق آنها با ارزش های مدرن دارد.
لازم به ذکر است که در جامعه ایران متفکران داخلی اولاَ به اینگونه تفکیک میان سنت گرایان قائل نبوده و آنها را گروهی واحد تلقی می نمایند. ثانیاَ میان سنت گرایی و اسلام سنتی با مرکزیت و محوریت فقه تفاوت قائل می شوند . اما با توجه به ویژگی هایی که شپرد برای دینداری سنت گرایانه ( قدیم ) برمی شمرد و از آن تحت عنوان سنت گرایی ناب و خالص نام می برد متوجه خواهیم شد که ویژگی های این نوع دینداری با ویژگی های سنتی به مقدار بسیار زیادی تطبیق می کند. همانگونه که ویژگی های سایر دینداری ها نیز با تقسیم بندی های اندیشمندان داخلی تطابق زیادی دارد . ضمناَ دینداری های سنت گرایانه شپرد خود انواعی دارد که به دلیل تداخل و عدم وضوحی که در این خصوص نزد او وجود دارد ، ترجیح داده شد که از تقسیمات فرعی آن در جامعه خودمان صرف نظر کنیم.
بایستی این نکته را خاطر نشان کنیم که تمامی نوع شناسی های دینداری ، نوعی تیپ ایده آل یا نوع آرمانی هستند و این امکان وجود دارد که کاملاَ بر واقعیت منطبق نباشند و به عبارت دیگر در عالم واقع نوع خالص آن یافت نشود. ویلیام شپرد نیز به این نکته اشاره می نماید که کار او نیز یک نوع تیپ ایده آل سازی است و این امکان وجود دارد که انواع دینداری ها ، تداخل ها و هم پوشانی ها هم با یکدیگر داشته باشند. از طرف دیگر مبنای نوع شناسی او از یک سو دوری و نزدیکی به مدرنیته و از سوی دیگر تمامیت گرایی است به این معنا که انواع دینداری ها تقریباَ روی طیفی قرار می گیرند که دینداری به میزانی که از مدرنیته فاصله می گیرد جنبه ایدئولوژیک آن بیشتر می شود . لذا این خاصیت طیف گونه نیز تداخل هایی در انواع دینداری به وجود می آورد . شاید لازم به توضیح نباشد که سایر نوع شناسی ها نیز این تداخل را دارند و گریزی از ان نیست .
در مجموع و بطور خلاصه نظرات شپرد در مورد دینداری ها را می توان براساس تعدادی معرف از هم تفکیک نموده و آنها را با یکدیگر مقایسه نمود . این معرف ها عبارتند از : اجتهاد یا همان نحوه بازسازی اسلام در حال حاضر ، نحوه تلقی از ایده پیشرفت در غرب ، گرایش این جهانی – آن جهانی ، تأکید بر عمل یا تفکر ، نوع تلقی از دین ، نحو مواجهه تسلام با مدرنیته ، نحوه تلقی از سنت اسلامی ، علت مشکلات اسلام ( منسوب کردن مشکلات به استعمار غرب و یا خود مسلمانان )
جدول 3-2: شاخص انواع دینداری از نظر ویلیام شپرد( به نقل از ذوالفقاری )
معرف ها
دینداری ها
اجتهاد یا نحوه بازسازی اسلام در عصر حاضر
جهتگیری فکری
ایده پیشرفت
گرایش این – آن جهانی
تأکید بر عمل- تفکر
نوع تلقی از دین
نحوه مواجهه با مدرنیته
نحوه تلقی از سنت اسلامی
علت مشکلات اسلام
سکولاریسم