ت هستند.
فصل دوم
ادبیات و پیشینه پژوهش
1-2 تاریخچه موضوع در جهان و ایران
امروزه متوجه به مسایل ذهنی و عینی در زمینه احساس رفاه و آسایش، اهمیت زیادی پیدا کرده است. واژه های طول عمر و درمان با بهداشت و سلامتی پیوند دارد و باید به همان اندازه که به آن دو اهمیت داده می شود، به بهداشت و سلامتی نیز توجه کرد. بهداشت و سلامتی یک جزء ذهنی از رفاه است. شاید بتوان مجموعه ای از رفاه جسمی، روانی را که شخص یا گروهی از افراد درک می کنند تعریف مناسبی از بهداشت و سلامتی دانست.
سرآغاز توجه نوین به سلامتی به تعریف سازمان بهداشت جهانی در سال 1948 از سلامتی برمی گردد. این سازمان سلامتی را به عنوان رفاه کامل جسمی، روحی، روانی،اجتماعی و نه فقدان بیماری تعریف کرده است. از دهه 1970 توجه به مفهوم سلامتی بیش از پیش گردید(جوی وگوردون4، 2002(
تاریخچه تحقیق در سلامتی به تحقیقات جامعه شناختی باز می گردد. به طور کلی تحقیق درباره بهداشت و سلامتی از دهه 1960 به دنبال نهضت بیمارستان زدایی آغاز شد و در توانبخشی کاربرد عمده ای پیدا کرد ( یکی از اهداف دیرینه بشریت، جستجو و تلاش برای زندگی بهتر و ارتقاء زندگی بهتر بوده است. این واقعیت را می توان در لابلای اسناد تاریخی و همچنین نوشته های ادیان و شعرا و فیلسوفان به وفور مشاهده نمود. اهداف و آرزوهای انسان ها در داستان های اقوام و ملل در زبان های گوناگون متجلی گردیده است و از سوی دیگر افکار فلاسفه و دانشمندان را به خود معطوف نموده است.
جنبه دیگری که در مفهوم سلامتی باید مورد توجه قرار گیرد این است که، آیا باید استنباط فرد را به عنوان عامل تعیین کننده در تعریف بهداشت و سلامتی در نظر گرفت یا خیر؟ اینکه فرد تنها مرجع معتبر برای ارزیابی سلامتی خود می باشد، به طور فزاینده ای مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است.
ارزیابی شخصی از تجارب زندگی خود فرد قابل بررسی می باشد. قضاوت شخصی بدین جهت عامل تعیین کننده می باشد، زیرا افراد مختلف برای چیزهای مختلفی ارزش قائل می باشند.
بهداشت را می توان یک جزء از رفاه دانست که به عنوان یک شاهد برای سلامت مطرح شده است و به همین منظور سازمان ها، دولت ها و همچنین صاحب نظران، عموم تلاش ها را به منظور اندازه گیری سلامتی به عرصه بررسی گذاشته اند. به گونه ای که می توان گفت یکی از پرطرفدارترین ارزیابی در سال های اخیر بررسی سلامتی در جوامع مختلف بوده است.
ارائه تعریفی قابل قبول به طور عام از کیفیت یا تنظیم شاخص هایی برای اندازه گیری و ارزیابی کیفیت زندگی دشوار به نظر می رسد، زیرا این مفهوم علاوه بر رساندن شرایطی عینی، نمایشگر احساسات درونی و ذهنی می باشد. متأسفانه بسیاری از افراد، کارکنان مراقبت های بهداشتی و محققین این واژه را بدون تعریف به کار می برند. اما مؤلفین و محققین زیادی برای تعریف سلامتی تلاش کرده اند.
وقتی بحث از سلامتی به میان می آید، توافق ادراکی در بین متخصصین وجود دارد که این مفاهیم شامل ابعاد مثبت و منفی می باشد و یک مفهوم چند بعدی است که شامل مواردی چون وضعیت بهداشتی و امیدواری به زندگی و بهتر بودن را دارد که این ابعاد را می توان در موارد فیزیکی، روانی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی خلاصه نمود.
در ابتدا سلامتی بیشتر به شاخص های مادی داده می شد در اواخر دهه 1950 این مفهوم توسط فردی به نام ” جی . کی . گالبریث5 ” دوباره تعریف شد و علاوه بر توجه به ارزش های مادی، ارزش های غیر مادی موجود در حوزه های محیطی و اجتماعی نیز در آن لحاظ گردید. (میلر ،1984)
در حوزه های پزشکی، جنبه های اجتماعی مرتبط با سلامت 1948 میلادی و بعد از آن که ” سازمان بهداشت جهانی ” سلامت را به عنوان ” نه تنها نبود ناتوانی و مریضی، بلکه همچنین رفاه اجتماعی، روانی و جسمانی ” تعریف کرد معرفی شده بود.
کاملترین تعریف موجود از سلامتی که اکثر پژوهشگران به آن استناد می کنند تعریف” سازمان بهداشت جهانی6 ” از سلامتی می باشد : ادراک افراد ازموقعیتشان در زندگی در متن فرهنگ نظام های ارزشی که در آن زندگی می کنند و در ارتباط با اهداف، انتظارات، و نیازهایشان می باشد (میرخانی، 1378 : 70).
در سال 1957 میلادی در ایالات آمریکا، پیمایش سلامت ملی انجام شد. این پیمایش به دنبال سنجش کیفیت سلامت آمریکایی ها به وسیله تعیین عناصر مثبت سلامت بیش از توجه به نبود ناخوشی و ناتوانی بود.
همان طور که بیان شد پس از این شروع، جنبش های اجتماعی سلامتی را در کانون توجه خود قرار داده و مطالعات فراوانی در رشته های مختلف بر روی آن انجام شد.
از دهه 1960 به بعد، سنجش سلامتی و ابعاد آن و نیز روابط بین آنها به یک کلیدی تبدیل شده و بحث جدیدی را در رابطه با تحقیق بر روی معرف های اجتماعی آغاز کرد. در حقیقت، ارزیابی سلامتی از طریق مجموعه متنوعی از معرف های اجتماعی با جدیت زیادی در دهه های 1960 و 1970 که دوره کامیابی و موفقیت های اقتصادی بود آغاز گردید . یکی از پیشگامان تحقیق بر روی سلامتی در آمریکا به نام ریموند بوئر7 معرف های اجتماعی را مجموعه های آماری و تمام شواهدی می داند که ما را در ارزیابی جایگاهی که ما و جامعه در آن قرار داریم و ارزیابی مسیری که بر طبق ارزش ها و اهدافمان در آن حرکت می کنیم یاری می رسانند .
افزایش تحقیق در رابطه با معرف های اجتماعی در دهه 1970 در حقیقت پاسخی به افزایش تقاضای جامعه برای کسب اطلاعات جهت حمایت از سیاست های اجتماعی
فعال و عملیاتی کردن( کمی کردن( سلامتی در جوامع توسعه یافته مدرن، کمک به نمایان کردن تغییرات اجتماعی و سنجش رفاه بشری بود.
در سال های اخیر، تحقیق در رابطه با معرف های اجتماعی بیشتر بر روی ” سلامت جمعی8″ یا ” سلامت شهری9 ” متمرکز شده است. دو نوع اصلی از تحقیقات در این حوزه را می توان این گونه بر شمرد :
1- تحقیقات مرتبط با سنجش سلامتی گروه های خاص ( بیماران روانی، سالخوردگان و فقرا ).
2- تحقیقات مرتبط با سنجش سلامتی کل افراد جامعه به منظور ارزیابی نتایج سیاست های اجرا شده در جامعه
در کنار متخصصان و محققان رشته های مختلف که بر روی سلامتی فعالیت کرده اند، سازمان های بین المللی مانند ” سازمان ملل متحد10 ” ، ” برنامه توسعه سازمان ملل متحد11 ” و ” سازمان بهداشت جهانی12 ” نیز معرف های خاص خود از سلامتی را به وجود آوردند. امروزه مبحث بهداشت و سلامتی در جهان و در برنامه های پژوهشی، سیاستگذاری و توسعه شهری توجه زیادی را به خود معطوف نموده است.
یکی دیگر از سازمان هایی که توجه عمیقی را بر روی سلامتی معطوف نموده، سازمان یونسکو می باشد، این سازمان مقوله سلامتی را از سال 1990 تا 2000 در پنج قاره و کشورهای مختلف بررسی و ردیابی نموده و روند توسعه بهداشت و سلامتی را به شکل آماری در 34 صفحه در سال 2005 تحت عنوان کیفیت زندگی در دنیا ارائه نموده است .
دگرگونی های گسترده در ساختار اجتماعی ، بهداشتی، پزشکی و … در قرن حاضر پیامدها و تحولات وسیعی را در حیطه های مختلف بر جوامع بشری تحلیل نموده است. اما آنچه به ذهن بشر متبادر می شود این است که مسئله کیفیت زندگی از زمانی مطرح بوده است و آیا ذهن بشر به مسئله سلامتی به عنوان یک نیاز جزئی و اساسی پرداخته است؟ در ایران برای نخستین بار موضوع سلامت عمومی در دومین سمینارملی رفاه اجتماعی که از سوی دبیرخانه شورای عالی رفاه اجتماعی در سال 1355 برگزار شد، مطرح گردیده است. در این سمینار پنج کمیته در زمینه های مختلف فعالیت داشتند. بررسی مطالعات انجام شده در سال های اخیر در خصوص سلامتی نشان می دهد که به مرور مبحث سلامتی از کانون توجه رشته های علوم اجتماعی مانند جامعه شناسی خارج شده و رشته های پزشکی توجه ویژه ای به آن داشته اند. اکثر پژوهش های انجام شده در این حوزه نیز در رابطه با سلامت بیمارانی صورت گرفته که به انواع مختلف بیماری ها بخصوص سرطان مبتلا بوده اند و از نگریستن به این موضوع از دیدگاه علوم اجتماعی و بررسی عوامل اجتماعی مؤثر بر آن غفلت شده است. از جمله این تحقیقات می توان به مواردی مانند بررسی سلامت بیماران دریافت کننده پیوند کلیه همودیالیز، بیماران مبتلا به آسم ، سالمندان مقیم سرای سالمندان، بیماران مبتلا به سیروز کبدی، زنان مبتلا به سرطان سینه، معلولین ضایعه نخاعی، بیماران مبتلا به صرع و … که در مقاطع دکترا و کارشناسی ارشد در دانشگاه ها و بخصوص دانشکده های پزشکی انجام شده است. به تعدادی از این تحقیقات در انتهای این فصل اشاره خواهد شد. آرزوی دیرینه انسان ها در طول تاریخ، زندگی کردن با سلامتی بوده است. این خواسته همواره در داستان اقوام و ملل مختلف در زمان های گوناگون متجلی گردیده و از سوی دیگر، افکار فلاسفه و دانشمندان را به خود معطوف داشته است، ” زندگی خوب13 ” چیست و راه دستیابی آن کدام است، امروزه توجه به مسائل ذهنی و عینی در مورد احساس خوب بودن اهمیت زیادی پیدا کرده است. در کتاب اخلاق نیکوماخوس، ارسطو ( BC 322 – 328 ) مفهوم سلامتی را تحت عناوین زندگی خوب، خوشحال بودن و اعمال خوب نام می برد. وی بیان می کند آنچه که موجب خوشحالی می شود، قابل بحث می باشد، زیرا اولاً افراد مختلف را موضوعات مختلف و متفاوت خوشحال می کند. مثلاً کسی که از فقر رنج می برد آن چه موجب شادمانی او می شود ثروت است. ثانیاً افراد را در زمان های مختلف چیزهای مختلفی شاد می کند، مثلاً فردی که بیمار شده آنچه که موجب شادمانی او می شود، بر طرف شدن عارضه فعلی یعنی بیماری او و بازیابی سلامتی اوست. پس در بیان ارسطو هم جنبه احساسی و هم نوع فعالیت مطرح می گردد.
در سال 1900 جورج برنارد شاو ( George Bernard Show ) اظهار داشت : زندگی صرفا شادی و خوشحالی نیست و به همین دلیل وی کلمه سلامتی را جایگزین این واژه نمود .
در سال 1948 سازمان بهداشت جهانی از سلامتی چنین تعریف کرده است : سلامتی به فقدان بیماری و نقص، بلکه رفاه کامل جسمی، روانی و اجتماعی می باشد.
مفهوم سلامتی در کشورهای اروپای غربی از ابتدا دهه 60 میلادی رواج یافت. در برخی جوامع پیشرفته این واژه همراه یا گاهی مترادف با واژه های دیگر مانند بهزیستی همگانی، رفاه اجتماعی، تأمین و توسعه اجتماعی و مانند این عبارات به کار گرفته می شد و دلالت بر این داشت که مفهوم سلامتی بر دو بعد زندگی انسان دلالت دارد. اول چگونگی زندگی مادی جامعه انسانی و بعد چگونگی محیط معنوی، فرهنگی، روانی و جسمی انسان ها ( رسولی ، 1380 : 93 ).
در مورد رشد و توسعه ابزارهای اندازه گیری سلامتی، فایرز و مکین مراحل ذیل را به ترتیب بیان می نمایند : در سال 1947 یکی از اولین وسایلی که برای ارزیابی سلامتی مطرح شد پرسشنامه ای در زمینه معاینات کلینیکی و روانی LCOS بود، نسل بعدی پرسشنامه ها در اواخر دهه 1970 و اوایل دهه 1980 به وجود آمده اندکه برای ارزیابی کل سلامتی بود.این ابزارها بر عملکرد جسمانی، علائم(Symptoms )، جسمی و روانی، تأثیر بیماری و سلامتی تأکید داشتند. از انواع این پرسشنامه ها می توان (N. H. P S. I. P.) را نام برد. در سال 1984 کالمن مدال امید و انت
ظار ( Expectations ) را مطرح کرد. بر اساس نظرات وی این فاصله و تفاوت می تواند بوسیله بهبود در عملکرد بیمار و یا تغییر ایجاد نمودن در انتظارات وی کاهش یابد. در سال 1992 توسط ” هانت14 ” و ” مک ننا15″ برای سلامتی مدل دیگری به نام مدل نیازها ( needs ) مطرح گردید. در این نظریه سلامتی وقتی در بالاترین میزان خود قرار دارد که همه نیازها برآورده شوند بنابراین وقتی نیازها در کمترین حد برآورده شدند سلامتی نیز به پایین ترین حد خود نزول کرده است. بر اساس تعاریف و بیان مطالب فوق مفهوم سلامتی را می توان در جملات و عبارات زیر خلاصه نمود :
1- سلامتی مفهومی است چند وجهی و بررسی آن به اتخاذ رهیافتی میان رشته ای و فرا رشته ای نیاز دارد.
2- سلامتی امری است نسبی و نمی توان برای آن تعریفی ارائه داد و آن را مطلق و جهانی فرض کرد.
3- سلامتی به شدت از زمان و مکان متأثر است و مؤلفه ها و عوامل تشکیل دهنده اش با توجه به دوره زمانی و مکانی جغرافیایی فرق خواهند کرد.
4- سلامتی به مقدار زیاد از ارزش ها متأثر است و در واقع طبق ارزش های فردی و اجتماعی و ملی تعریف می شود.
5- سلامتی ضمن دارا بودن ابعاد عینی و وابستگی به شرایط عینی و بیرونی امری است، ذهنی و درونی و مقصور و در نتیجه در نهایت به تصورات و ادراک فرد از واقعیت های زندگی بستگی دارد.
6- سلامتی مفهومی است که ارزش واقعی آن زمانی آشکار می شود که بخواهیم به سیاست ها و برنامه های توسعه به ویژه در سطح ملی و محله ای جهت داده و پارادایم های توسعه اجتماعی را اصلاح کنیم.
2-2 تاریخچه تکنولوژی آموزشی
تکنولوژی گرچه واژه نسبتاً جدیدی است، ولی کاربرد این مفهوم شاید همزاد دانش بشری باشد. بشر از ابتدایی ترین مراحل زندگی خود، هرگاه به پدیده ای راه می یافت بین دو یا چند عامل را شناسایی
می کرد، برای حل مشکلات زندگی خود از این دانش استفاده می کرد. در واقع هر جا سخن از ترجمه و تبدیل علوم محض و یافته های علوم نظری به علوم کاربردی و تجویزی به میان آید، همانا از تکنولوژی بحث شده است. نخستین بار در دهه 1950 ، تکنولوژی آموزشی به عنوان یک رشته مستقل و ناوابسته به رشته های آموزشی پدیدار گشت. از آن پس، کتاب ها و مقالات بسیاری در این زمینه نوشته شد. پهنه تکنولوژی آموزشی همیشه در حال تغییر بوده است. زیرا با پیشرفت های تکنولوژی، روش های پیشین با شتابی فزاینده رنگ می بازد و ایده ها و روش های نوینی جایگزین آنها می شوند. در دایره المعارف تعلیم و تربیت، ضمیمه منتشره سال 1989 ، تکنولوژی آموزشی یک رشته از دانش بشری معرفی می شود که دارای سه جنبه است :
جنبه اول
این جنبه، بر رسانه های جدید و استفاده از آن در امر آموزش و یادگیری تأکید دارد. از این نظر، تکنولوژی آموزشی، دانش فنی استفاده از تمام وسایل، ابزار و رسانه هایی است که امر آموزش و یادگیری را تسهیل می کند و می توان آن را جنبه سخت افزاری نامید (فردانش ، 1373 : 16 ).
استفاده از وسایل سمعی و بصری در آموزش به سال های 1900 باز می گردد. دست اندرکاران آموزش در این سال ها به اهمیت استفاده از وسایل سمعی بصری به کار برده شده در مدارس آمریکا، اسلایدهایی پیرامون موضوعات مختلف بود و به دنبال آن در حدود سال 1910 اولین فهرست فیلم های آموزشی برای استفاده منظم در مدارس منتشر شد. از سال های 1920 به بعد، کتاب هایی