این دوره از رحلت پیامبر (ص) آغاز می‌شود و تا پایان غیبت صغری (329 ه.ق) ادامه می‌یابد. در این عصر گرچه به علت رحلت پیامبر گرامی‌اسلام (ص) باب اجتهاد در نزد اهل سنت مفتوح شد، ولی شیعه به دلیل حضور امامان به اجتهاد نیازی پیدا نکردند؛ چه به عقیدۀ آنان اقوال، افعال و تقریرات امامان به منزلۀ قول، فعل و تقریر پیامبر(ص) است، و در حجیت آن جای هیچگونه تردیدی وجود ندارد. البته کسانی که به علت دوری و یا جهات دیگر به آن بزرگواران دسترسی نداشتند، به صورت ساده ای در مسائل اجتهاد میکردند. مثلاً ناگزیر بودند به خبر ثقه عمل کنند؛ زیرا برای ایشان دسترسی به نفس قول یا فعل یا تقریر پیامبر یا امامان به طوری که علم وجدانی حاصل کنند ممکن نبود و یا ناگزیر بودند به ظواهر قرآن یا حدیث نبودی و یا روایات امامان معصوم علیهم السلام عمل کنند. پیداست اجتهاد تا این اندازه کار چندان دشواری نبود و تنها عقل آنان و یا روش عقلا برای به دست آوردن حکم مسأله کفایت می‌کرد.
2-2-1-1-امتیازات و ویژگیهای دورۀ اول
اگرچه در این دوره، اجتهاد به صورت گسترده مطرح نبود و عنوان های محدث و فقیه تقریباً یک معنی را می‌رساند، لکن در عین حال میتوان امتیازاتی را برای آن شمرد برخی از آن چنین است.
1-در این دوره امامان شیعه در مسائل فقهی به تبیین اصول و قواعد کلی پرداخته و تفریع و استنباط احکام جزئی را به عهدۀ پیروان خویش گذاشته اند. در این دوره صرف نظر از امامان معصوم که تربیت کنندگان فقیهان عصر خود بودند، بسیاری از شیعیان به عنوان فقیه معرف شده اند.
2-شیعه در برابر نیازهای مسلمانان و مراجعات زیاد آنان، به امامان خود مراجعه میکردند. در حالی که اهل سنت در مقابل مراجعات زیاد به فقیهان و عدم وجود احادیث به مقدار کافی و عدم دستیابی به صریح آیات قرآنی در مورد حکم همۀ مسائل به قواعدی از قبیل قیاس، مصالح مرسله، استحسان و سدّ و فتح ذرایع استناد میکردند.
3-در این دوره در باب حدیث کتب بسیاری نگاشته شده و در میان آنها چهارصد کتاب شهرت بیشتری پیدا کرده و به نام اصول اربعمائه معروف شده است. این اصول اگرچه در حال حاضر همۀ آنها در دست نیست، ولی بسیاری از آنها نزد شیخ حر عاملی و برخی نزد علامه مجلسی و برخی هم نزد میرزا حسین نوری وجود داشته و آقا بزرگ طهرانی در جلد دوم الذریعه، یکصد و هفده اصل را ذکر کرده است. در این دوره، نقل روایت و تدوین حدیث در میان شیعه آنچنان وسعت یافته که در هیچ عصر و دوره ای این طور وسعت نیافته است.
4-این دوره از تنوع گرایشهای اعتقادی میان شیعیان و اصحاب ائمه، دوره ای کاملا ممتاز است.
کتب رجال حدیث شیعی پر است از موارد اختلافات عقاید و گرایشهای گوناگون کلامی‌در میان شیعیان در قرون اولیه و از هواداری ائمه نسبت به متکلمان و شواهد علاقۀ آن بزرگواران به رشد و شکوفایی فکری شیعه.
5-در این دوره دو نوع گرایش فقهی در جامعۀ شیعی وجود داشته است: یکی جنبش استدلالی و اجتهادی و تعقلی که در همۀ مسائل فقهی با در نظر گرفتن احکام و ضوابط کلی قرآنی و حدیثی به اجتهاد معتقد بود. و خط سنت گرا که به نقل و تمرکز بر احادیث تکیه داشته اند.کار تدوین و تجزیۀ فقه از حدیث، از اواخر قرن دوم و اوایل قرن سوم آغاز شده است.
2-2-1-2- فقهای دورۀ اول
دورۀ اول،که پس از رحلت پیامبر اکرم (ص) آغاز شد و تا غیبت کبری ادامه یافت، زمان حضور امامان معصوم علیهم السلام بود و چون از نظر شیعه امامان معصوم جانشینان پیامبر(ص) بودند و در حقیقت مفسران شریعت به شمار می‌آمدند نمی‌توان آن بزرگواران را به عنوان فقیه معرفی کرد، لیکن چون در میان شاگردان ایشان، افرادی بودند که در عین اینکه غالباً ناقل احادیث آنان بودند و هیچگاه در آن تصرفی نمیکردند؛ با این حال از این جهت که دارای فهم و استنباط خاصی بودند میتوان بر آنان اطلاق فقیه کرد.
در یک تقسیم بندی فقهای این دوره به سه گروه تقسیم شده اند؛ در گروه اول تنها یک نفر، در گروه دوم سه فقیه و در گروه سوم چند طبقه از فقها ذکر شده اند:
گروه اول: علی بن أبی رافع. او در ولاء رسول الله (ص) و از فقهای شیعه و از خواص امیرالمؤمنین بود.
گروه دوم: 1-سعید بن مسیب (94ه.ق). سعید بن مسیب بن حزن بن أَبی وهب قرشی مدنی یکی از فقهای هفت گانه (سعبه) بود.2-قاسم بن محمد بن أبی بکر (102ه.ق). وی یکی از فقهای مدینه بود.3-ابوخالد کابلی.
سعید بن مسیب ، قاسم بن محمد و ابوخالد کابلی از ثقات علی بن الحسین و یاران ایشان بوده اند.
گروه سوم: در این گروه سه طبقه از فقها قرار گرفته اند:طبقۀ اول فقهایی که از اصحاب امام باقر و امام صادق علیهم السلام بوده اند: زراره بن أعین شیبانی (150 ه.ق) از اهل کوفه، صاحب الاسطاعه و الجبر، بُرَید بن معاویه عِجلی (150 ه.ق)،ابوبصیر اسدی، فضیل بن یسار نهدی. وی در زمان امام صادق از دنیا رفت. محمد بن مسلم بن ریاح.
طبقۀ دوم: فقهایی که از اصحاب امام صادق (ع) بوده اند.
طبقۀ سوم: فقهایی که از اصحاب امام کاظم و امام رضا علیهم السلام بوده اند.
2-2-1-3- فقهای صاحب کتاب فقهی دورۀ اول