2. مدل های مربوط به عوامل خطرزا و محافظت کننده مصرف مواد
بررسی های دهه گذشته درباره مصرف مواد مخدر بیشتر بر مشخص نمودن عوامل خطرزای شروع، تدوام و شدت یافتن مصرف مواد مخدر از یکدیگر تمرکز داشته است که این عوامل می توانند همپوشیهای پیچیده ای نیز با یکدیگر داشته باشند (سادی ، 1999).
نقطه مقابل عوامل خطرزا، یعنی عوامل محافظت کننده به عواملی اطلاق می شود که احتمال مصرف مواد مخدر را کاهش و یا تاب آوری را افزایش می دهند. اگر چه بیشتر پژوهش های پیشین درباره عوامل خطرزای مصرف مواد مخدر هستند اما اخیراً بر عوامل محفاظت کننده، همچون خودکارآمدی، اعتمادبه نفس، عاطفه مثبت، و غیره نیز تأکید شده است. به عنوان نمونه، آنچه در سال های اخیر در چهارچوب مدل عوامل خطرزا و محفاظت کننده بر آن تأکید بیشتری می شود، شناخت عواملی است که خطر مصرف مواد مخدر را کاهش داده و یا فرد را علی رغم وجود عوامل خطرزا، از مصرف و سوء مصرف مواد مخدر مصون می دارند. در حقیقت یکی از محکم ترین دلایل بررسی عوامل محفاظت کننده در مورد مصرف مواد مخدر، پی بردن به این پرسش است که چرا در افراد زیادی به رغم این که در معرض عوامل خطرزا قرار دارند مشکلات جدی سوء مصرف مواد بروز نمی کند و برعکس، چرا عده زیادی از افراد به رغم اینکه در معرض عوامل خطرزای اندکی قرار دارند دچار مصرف یا سوء مصرف مواد می شوند؟
در مورد رابطه میان عوامل خطرزا و محافظت کننده مصرف مواد باید به چند نکته توجه داشت. اولاً معمول این است که عوامل خطرزا و محفاظتی را روی یک پیوستار در دو نقطه انتهایی مقابل هم، در نظر می گیرند. برای نمونه، عملکرد ضعیف درسی در مدرسه یک عامل خطرزا برای مصرف مواد مخدر و عملکرد خوب یک عامل محفاظتی در برابر مصرف مواد مخدر محسوب می شود (پاندینا، 2006). بر اساس این رویکرد، عوامل محفاظتی تنها اثر عوامل خطرزای خاصی را تعدیل می کنند. برای مثال، محیط حمایت کننده خانواده ممکن است تنها در صورت وجود نفوذ همسالان برای مصرف مواد مخدر، اثر محفاظتی داشته باشد. محیط خانواده بدون چنین نفوذی از سوی همسالان، ممکن است اثری روی گرایش نوجوان به مصرف مواد نداشته باشد، چون مصرف مواد تا حدودی نامحتمل است. دوم، عوامل محفاظتی می توانند با کاهش احتمال بروز عوامل خطرزا وارد عمل شوند. به عنوان مثال یک خانواده حمایت کننده میتواند حضور یا بروز اثرات منفی همسالان را با اعمال نفوذ روی نوجوان در مورد انتخاب دوست کاهش دهد. سوم، گاهی یک عامل خطرزا یا حفاظتی می تواند به پی آمدهای گوناگونی منتهی شود (چند پایانگی ). برای مثال یک عامل خطرزای خاص (مشکلات تحصیلی) الزاماً به مصرف مواد کمک نمی کند و در حقیقت، برخی از عوامل خطرزا می توانند به منزله عوامل محفاظتی روی بعضی از افراد در بعضی شرایط عمل نمایند (پاندینا، 2006). نمونه بارز آن، اعتیاد به الکل در والدین است که می تواند در مورد بعضی به منزله عامل خطرزا و در مورد بعضی دیگر به مثابه عامل محفاظتی عمل کند. فرزندان افراد الکلی در معرض خطر بالایی از ابتلا به سوء مصرف و وابستگی به الکل، که به دلیل ساز و کارهای زیستی و اجتماعی شدن پدید می آید، قرار دارند. با این وجود، فرزندان افراد الکلی شانس بالاتر از متوسطی برای غیرالکلی ماندن نیز دارند. چهارم، تعداد بسیار اندکی از عوامل خطرزا یا محفاظتی را می توان سراغ داشت که همگانی باشند، به این معنا که در مورد همه افراد یکسان عمل کنند. بنابراین، مکانیسم اثر و فرآیند عمل عوامل خطرزا و محفاظتی می تواند به واسطه ویژگی های مهمی آشکارا تفاوت کند.
در ادامه چند رویکرد توصیف می شود که عوامل خطرزا و محافظت کننده موثر بر آمادگی اعتیاد را مطرح کرده اند.
1-2. رویکرد اجتماعی/فرهنگی، بین فردی و فردی
بررسی های هاوکینز، کاتالانو، و میلر (1992، به نقل از کیم، زین و هانگ ، 2002) حاکی از آن است که مهمترین عوامل خطرزای مصرف مواد عبارتند از: الف) عوامل اجتماعی/فرهنگی، ب) عوامل بین فردی و ج) عوامل فردی.
الف) عوامل اجتماعی/فرهنگی: مهمترین عوامل اجتماعی/فرهنگی خطرزا مصرف مواد عبارتند از: قوانین و هنجارهای حمایت کننده سوء مصرف مواد، در دسترس بودن مواد، محرومیت شدید اقتصادی، بی سازمانی و آشفتگی محل زندگی و باورهای فرهنگی.
ب) عوامل بین فردی: عوامل بین فردی اصلی در زندگی نوجوانان عبارتند از: خانواده، مدرسه و گروه همسالان و مهم ترین عوامل خطرزای مصرف مواد مخدر در این گستره ها عبارتند از: رفتار و نگرش خانواده نسبت به مصرف مواد مخدر، شیوه های تربیتی ضعیف و ناهمخوان خانوادگی، تعارض ها و اختلافات خانوادگی، پیوند و تعهد اندک به خانواده، ارتباط با همسالانی که مواد مصرف می کنند، تعهد پایین به مدرسه و شکست تحصیلی.
ج) عوامل فردی (زیست-روان شناختی): مهمترین عوامل خطرزا فردی (زیست-روان شناختی) مصرف مواد مخدر در نوجوانان عبارتند از: شخصیت، مشکلات عاطفی/رفتاری زودهنگام و پایدار، گریز از ناملایمات و آشفتگی های عاطفی، احساس بیگانگی و روحیه عصیانگری، نگرش مثبت به مصرف مواد مخدر، و تغییرات خلقی .
2-2. الگوی ساختار علی مصرف مواد
در نمودار 1-2 عوامل خطرزا و محافظت کننده به صورت مدلی با ساختار علّی (گالانتز و هارتل، 2002، به نقل از پورشهباز و همکاران، 1384) ارائه شده است. بر اساس این مدل شروع مصرف مواد مخدر نتیجه تعامل پویای فرد با محیط است. در این مدل، تأثیرات اجتماعی و آسیب پذیری تأثیر متقابل بر یکدیگر دارند. همچنین، افراد ممکن است از
مسیرهای مختلف، مصرف مواد مخدر را آغاز نمایند. هر چه تعداد عوامل خطرزا در ارتباط با فرد بیشتر باشد، احتمال مصرف مواد مخدر توسط او بیشتر است. زیرا وجود عوامل خطرزای چندگانه، هم در پیش بینی شروع مصرف مواد نقش دارد و هم در میزان مصرف بعدی موثر است. در مقابل، هر چه تعداد عوامل محافظت کننده بیشتر باشد، احتمال مصرف مواد مخدر توسط وی کمتر است (مینویی و صالحی، 1383).
شکل 1-2: ساختار علی عوامل مصرف مواد مخدر. اقتباس از گلانتز و هارتل، 2002، به نقل از پورشهباز و همکاران،1384 .
3-2 مدل زیستی-روان شناختی-اجتماعی مصرف مواد
بر اساس این مدل (پاندینا، 2006)، عوامل خطرزا و محافظت کننده مصرف مواد می توانند به سه دسته کلی زیست شناختی، رفتاری/روان شناختی، و اجتماعی/فرهنگی تقسیم شوند. همچنین، هر کدام از این دسته ها نیز به دسته های کوچکتری تقیسم بندی می شوند که عبارتند از:
عوامل زیست شناختی. عمده ترین عوامل خطرزا و محافظت کننده زیست شناختی شامل متغیرهای زیر است: