بسیاری از کشورهای پیشرفته و در حال پیشرفت، برنامههایی را برای پشتیبانی از فعالیتهای تحقیقاتی و صنعتی نانوتکنولوژی به عنوان انقلابی در شرف وقوع، آینده اقتصادی کشورها و جایگاه آنها در جهان را تحت تأثیر جدی قرار خواهد داد و این مسأله در این کشورها توسط صاحبنظران و محققان تبیین شده و برای مدیران اجرایی به صورت یک امر شفاف و قطعی درآمده است. در بخشی از این کشورها، در یکی دو سال اخیر تحرکات شدیدی از طرف دولتها برای سرعت بخشیدن به توسعه نانوتکنولوژی صورت گرفته و فعالیتهایی که تا قبل از این به صورت خودجوش توسط محققان انجام میگرفته، با تشویق و حمایتهای مستقیم دولت ادامه یافتهاند. اما یک سؤال مهم برای کشور ما و بسیاری از کشورها که هنوز به نانوتکنولوژی به عنوان تمدن آینده علمی توجه کافی نکردهاند، این است که آیا باید با این روند همراه شد یا نه. توجه به فضای بسیار بزرگ نانوتکنولوژی و حجم وسیع فعالیتهای مربوط به آن در دنیا، این باور را به انسان القا میکند که دیر یا زود باید آینده را دید و برای ورود به آن اقدام نمود. در این زمینه میتوان نکات و دلایل زیر را مورد اشاره قرار داد.
تأثیر نانوتکنولوژی بر اغلب فناوریها و محصولات
شکلگیری بازارهای بسیار بزرگ
دستاوردهای نانوتکنولوژی نزدیک است.
در بخشی از این کشورها، در یکی دو سال اخیر تحرکات شدیدی از طرف دولتها برای سرعت بخشیدن به توسعه نانوتکنولوژی صورت گرفته و فعالیتهایی که تا قبل از این به صورت خودجوش توسط محققان انجام میگرفته، با تشویق و حمایتهای مستقیم دولت ادامه یافتهاند(قاضینوری، 1381، ص. 125).
2-9-1-2. زیستفناوری(تعریف، تاریخچه، اهمیت)
زیستفناوری مجموعهای از روشهایی است که میتواند به بهبود، اصلاح و تغییر ویژگیها، فرایندها، فراوردهها و منابع منجر شود. در یک تعریف ساده بیوتکنولوژی عبارت است از دانشی که کاربرد یکپارچه زیست‌شیمی، میکروب‌شناسی و فناوری‌های تولید را در سامانه‌های زیستی به دلیل استفاده‌ای که در سرشت بین رشته‌ای علوم دارند مطالعه می‌کنند. زیستفناوری جدید از سال 1970 آغاز شده و با سرعتی زیاد در حال پیشروی است. حجم تجارت جهانی در حوزه زیستفناوری ارقام بالایی را نشان میدهد. بازار جهانی محصولات گوناگون حاصل از زیستفناوری در سال 2005 به حدود 400 میلیارد دلار رسیده است و پیشبینی میشود با چنین روندی بازار محصولات آن در سال 2010 از سقف 800 میلیارد دلار هم فراتر رود. بسیاری، علم قرن بیست و یکم را علم زیستشناسی و مولود آن را زیستفناوری میدانند. قرن زیستفناوری نوید دهنده دستاوردهای عظیم است. سیر کردن جمعیت گرسنه کره زمین، منابع جدید انرژی، داروهای معجزهآسا و شیوههای درمانی با هدف تولد کودکانی سالم، محو درد و رنج و افزایش طول عمر بشر از دستاوردهای قابل پیشبینی این علم است. زیستفناوری را میتوان به درختی تشبیه کرد که ریشههای آن را علومی با عمر طولانی مانندزیستشناسی به ویژه زیستشناسی مولکولی، ژنتیک، میکروبیولوژی، بیوشیمی، ایمونولوژی، شیمی، مهندسی شیمی، گیاهشناسی، جانورشناسی، داروسازی، رایانه و … تشکیل میدهند. اما شاخههای این درخت، که به تازگی روییدهاند و با رشد خود شاخههای بیشتری را به وجود میآورند، بسیار متعدد و متنوع بوده که فهرست کردن آن کار دشواری است.(شورای عالی انقلاب فرهنگی،1386، ص. 127)
علل روی آوردن ایران و کشورهای مختلف به استفاده از روشهای بیوتکنولوژیک را می توان به شرح زیر خلاصه نمود:
بیوتکنولوژی به عنوان یک منبع جایگزین کننده مواد خام و تهیه سایر مواد مورد نیاز در صنعت و تولید مواد معدنی، نظیر مس و حتی نفت خام، مورد توجه بسیار قرار گرفته است. در کشور ما که تأمین مواد خام اولیه برای این نوع فعالیتها فراهم است، میتوان از بیوتکنولوژی در این زمینه استفاده کرد.
در مسائل زیست محیطی نیز میتوان از روشهای بیوتکنولوژیک برای مبارزه با آلودگی صنعتی، پالایش آب ها و نواحی آلوده سود جست.
به کمک روشهای جدید میتوان ژن های مفید را به گیاهان و دام ها انتقال داد و ارقام و نژادهای جدیدی از آنها تهیه نمود که دارای قابلیتهای خاص، از قبیل مقاومت به آفات و بیماریها و تنشهای محیطی غیر زنده بوده و نیز دارای محصول و کیفیت مناسب برای مصرف انسان باشند. با استفاده از این روش ها، کیفیت و میزان محصول افزایش مییابد.
در پزشکی، به کمک روشهای بیوتکنولوژیک و ژن درمانی، می توان به درمان بیماری های خطرناکی چون دیابت، سرطان، تالاسمی و مانند اینها پرداخت.
با توجه به کاهش جهانی قیمت نفت، کاربرد بیوتکنولوژی، برای تهیه مواد بیولوژیک، آنزیم ها، داروها و محصولات جدید با ارزش افزوده بالا، ممکن است جایگزین مناسبی برای صادرات نفت و تأمین قسمتی از ارز مورد نیاز کشور ما و کشورهای مشابه ما باشد.
اهمیت و نقش بیوتکنولوژی در روند توسعه کشور، به منزلهی یکی از فنآوریهای مهم در سده بیست و یکم، ضرورت بهرهبرداری کامل از امکانات کشور در این زمینه، پراکندگی فعالیتها و درخواستهای فراوان دستگاهها برای دریافت منابع مالی برای آغاز فعالیتهای بیوتکنولوژیک یا توسعه این فعالیتها، ایجاب میکند که در وضعیت بیوتکنولوژی کشور، هر چند به اجمال، بررسیهایی به عمل آید تا بر اساس نتایج حاصل از این بررسی، درباره آینده آن تصمیمگیری شود. بیوتکنولوژی(فنآوری زیستی) که گسترهای وسیع از علوم، از جمله پزشکی، کشاورزی، مهندسی، زیستشناسی و محیط زیست را در بر می گیرد، از ده
ه 1980، در بسیاری از کشورها به عنوان علم جدیدی شناخته شد که ظرفیت سودآوری آن مناسب و شایان توجه است. در کشورهای پیشرفتهای نظیر آمریکا، ژاپن و آلمان، حتی پیش از آن نیز به این علم توجه داشته اند. در ایران از حدود 70 سال پیش، در مؤسسه رازی و انستیتو پاستور، فعالیتهایی در زمینه تولید واکسن از طریق بیوتکنولوژی سنتی انجام گرفته است. در سال 1354، انستیتو تحقیقات بیوشیمی و بیوفیزیک در دانشگاه تهران تأسیس شد. هدف اولیه این انستیتو، انجام پژوهش در زمینههای بیوتکنولوژیک نبود، ولی پس از انقلاب اسلامی با استفاده از روشهای بیوتکنولوژیک نیز پژوهشهای آن ادامه یافته است. پژوهشکده بیوتکنولوژی سازمان پژوهشهای علمی و صنعتی، فعالیت در زمینه بیوتکنولوژی سنتی را از سال 1364 آغاز کرد و به تدریج، پژوهشهای آن در جهت بیوتکنولوژی نوین هدایت گردید. در ایران، از سال 1366، با تأسیس مرکز ملّی تحقیقات مهندسی ژنتیک و تکنولوژی زیستی، توجه به بیوتکنولوژی نوین آغاز گردید. رفته رفته، مؤسسههای پژوهشی، از قبیل مؤسسه رازی، انیستیتو پاستور، مؤسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر، مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع و دانشگاههای صنعتی و دانشکدههای علوم، کشاورزی، پزشکی، بخشهای بیوتکنولوژی تأسیس کردند یا پژوهشهایی در زمینه بیوتکنولوژی در سازمانها و دانشگاههای مختلف پدید آمده است و پژوهش های پراکندهای هم در این مورد انجام گرفته یا در حال انجام است. به موازات ایجاد مراکز پژوهش در بیوتکنولوژی نوین در کشور، مراکز آموزشی، با عنوان مهندسی شیمی- گرایش بیوتکنولوژی، در مقطع کارشناسی ارشد، در سال 1369، و سپس در مقطع دکتری، در دانشگاه تربیت مدرس ایجاد شد. به دنبال آن، در مؤسسه پاستور با همکاری مرکز ملّی مهندسی ژنتیک و تکنولوژی زیستی، سازمان پژوهش های علمی و صنعتی، مؤسسه رازی و دانشکده بهداشت علوم پزشکی تهران، رشته فراورده های بیولوژیک، در مقطع دکتری، و در سال 1376، رشته بیوتکنولوژی کشاورزی، در مقطع کارشناسی ارشد، در دانشکده کشاورزی دانشگاه تهران تأسیس شد. در سایر دانشگاههای کشور، از جمله صنعتی شریف، امیرکبیر و دانشگاه فردوسی مشهد نیز در سال های اخیر، رشتههای بیوتکنولوژی تأسیس گردیده است. در سال 1377 نیز رشته بیوتکنولوژی پزشکی در کشور ایجاد شد. دورهی دکتری مستقیم بیوتکنولوژی از دیپلم تا دکتری نیز در دانشگاه تهران تأسیس شده است(شورای پژوهشهای علمی کشور، 1380، ص. 127-129).
امروزه زیستفناوری ابزاری مناسب و قدرتمند برای دستیابی به توسعه پایدار به شمار میآید. زیست فناوری زاییده صنایع و تولیدات جدید است، پس بسیار درآمدزا است. از این رو بسیاری از کشورهای جهان، سرمایهگذاریها و برنامهریزی بلند مدتی را برای بهرهگیری از ظرفیتهای بیشمار آن انجام داده و میدهند. کشورهای در حال توسعه نیز اهمیت این فناوری برتر قرن را دریافتهاند. کشورهای کوبا، هند، تایوان، برزیل، آفریقای جنوبی، نیجریه و ایران از کشورهای هستند که برنامهریزی و سرمایهگذاری گستردهای را در زمینه زیستفناوری انجام دادهاند و حرکت رو به رشد این کشورها، همچنان ادامه دارد. رژیم صهیونیستی از پیشتازان زیستفناوری است که در آن صدها شرکت زیستفناوری فعال هستند. در ایران نیز اقدامات زیادی برای توسعه زیستفناوری انجام شده است. از جمله این اقدامات میتوان به تهیه و تدوین سند ملّی زیستفناوری و تدوین راهبردهای بلند مدت و میان مدت توسعه زیستفناوری اشاره کرد. اهداف میان مدت در سند ملّی زیستفناوری تا پایان برنامه چهارم توسعه و اهداف بلند مدت تا پایان برنامه پنجم توسعه در نظر گرفته شدهاند. (شورای عالی انقلاب فرهنگی،1386، ص. 127-128).
2-9-1-3. انرژی هسته ای
دستیابی به فنآوری استفاده از انرژی هستهای، تأثیرات مهمی از ابعاد مختلف بر جایگاه علمی ، سیاسی و بینالمللی کشور بر جای خواهد گذاشت. از بعد انرژی ، انرژی هستهای یک منبع عظیم برای تأمین انرژی موردنیاز به خصوص انرژی الکتریکی است با تأمین انرژی موردنیاز کشور از طریق نیروگاههای هستهای می توان از صدور نفت و گاز به صورت خام خودداری نموده و با فرآوری آنها در مجتمعهای پتروشیمی آنها را با ارزش افزوده بسیار بالایی به بازار مصرف صادر نمود. لذا بعد علمی فنآوری هستهای کاربردهای فراوانی در علوم مختلف از جمله پزشکی و کشاورزی دارد. از نقطه نظر سیاسی و بین المللی دستیابی و بومیسازی فنآوری هستهای تأثیر مهمی در ارتقاء جایگاه ژئوپلتیکی و ژئواستراتژیکی کشور در سطح منطقه ، جهان اسلام و نظام بینالمللی بر جای خواهد نهاد. اهمیت موضوع در تغییر جایگاه کشورها و تحرک ژئوپلتیکی آنها به حدی است که قدرتهای غربی همه تلاش خود را به جلوگیری از دستیابی سایر کشورها به خصوص کشورهای مستقل و مردمی به این فنآوری معطوف نمودهاند و در این راستا نهادها ، قراردادها ، رژیمهای امنیتی مختلفی را به کشورهای جهان تحمیل نموده و کشورها را به دارا و ندار تقسیم نمودهاند. همچنین از بعد منطقهای و جهانی دستیابی به فنآوری هستهای و کاربرد آن در تولید انرژی و سایر کاربردها ، تأثیر مهمی بر افکار عمومی جهان اسلام بر جای گذاشت(عامری سیاهویی، 1385).
جمهوری اسلامی ایران در فرایند توسعه پایدار خود به فناوری هستهای در وهله اول، از لحاظ تأمین نیرو و ایجاد تنوع در سیستم عرضه انرژی و در وهله دوم، استفاده از “سوخت پاک” با توجه به نگرشهای مثبت جهانی در خصوص حفظ محیط زیست و همچنین استفاده از جنبههای کاربرد آن در زمینههای مختلف اقت
صادی، اجتماعی، صنعتی، کشاورزی و پزشکی نیاز فزایندهای به آن دارد. با توجه به استعدادهای موجود منابع و نیروهای بالقوه لازم در این خصوص در صورتی که حمایتهای لازم از برنامه هستهای کشور صورت پذیرد نیل به خودکفایی و خوداتکایی برای رفع نیازهای آتی میسر خواهد بود.(ویسی، 1391).
دستیابی جمهوری اسلامی ایران به توان هستهای، بزرگترین موفقیت علمی کشور در چند دهه اخیر است. ایران هشتمین کشوری است که به فناوری چرخه سوخت هستهای دست یافت و در بیستم فروردین ماه سال 1386 با تلاشهای دانشمندان هستهای به مرحله تولید صنعتی سوخت هستهای رسیده است.(شورای عالی انقلاب فرهنگی،1386، ص. 116)
2-10.معرفی پایگاههای استنادی مورد استفاده
منظور از پایگاههای استنادی، آن دسته از پایگاههایی هستند که با استفاده از رابطه میان مدارک و استناد به آنها، امکان دریافت نتایج و گزارشهایی را فراهم میسازند. نمایههای استنادی، بخشی عمده از پایگاههای استنادی را تشکیل میدهند؛ با این حال، پایگاههای استنادی، فقط به نمایههای استنادی محدود نمیشوند. علاوه بر آنها، پایگاههایی را که با استفاده از دادههای مندرج در نمایههای استنادی، امکان تجزیه و تحلیلهای بیشتر و دریافت گزارشهایی کاملتر را فراهم میسازند نیز شامل میشود.
مؤسسه اطلاعات علمی(ISI) در اوایل دهه 1960 میلادی توسط یوجین گارفیلد در فیلادلفیای آمریکا تأسیس گردید. مؤسسه اطلاعات علمی، نخستین نمایه استنادی بینالمللی را که در سطحی وسیع به نمایهسازی مجلههای علمی میپرداخت، تولید و عرضه کرد؛ این نمایه استنادی، “نمایه استنادی علوم” نام داشت؛ مؤسسه تامسون علمی یا تامسون رویترز این مؤسسه را در سال 1992 خرید و هماکنون بخشی از آن به شمار میرود. با این حال به دلیل رایجتر بودن نام “مؤسسه اطلاعات علمی(آی اس آی) هنوز هم در بسیاری از محافل و منابع علمی، با همان نام پیشین خطاب میشود. تخصص اصلی این مؤسسه در زمینه نمایهسازی و تحلیل استنادی است و علاوه بر پایگاههای استنادی، تولید و عرضه دهها نمایه تخصصی را نیز بر عهده دارد. گفتنی است که از سال 2001 به بعد، کلیه پایگاههای آن مؤسسه در محیط “وب آو نالج” عرضه میشوند؛ در واقع، “وب آو نالج” در جایگاه درگاهی برای ورود به پایگاههای مختلف “مؤسسه اطلاعات علمی” محسوب میشود. مهمترین نمایهها و پایگاههای استنادی که آن مؤسسه تولید و عرضه میکند عبارتنداز: