منبع پایان نامه ارشد درمورد شهر تهران، طرح جامع تهران، آغاز بحران

شناخت وضع موجود محدوده مورد مطالعه به محقق کمک میکند با درک بهتری نسبت به موضوع تحقیق بپردازد.دراین فصل ابتدا محدوده مورد مطالعه در شهر تهران ومنطقه نشان داده شده است.در ادامه ویژگی‌های طبیعی، اجتماعی و اقتصادی منطقه و محدوده مورد بررسی قرار می‌گیرد.
4-1- موقعیت محدوده در شهر
شهر تهران در حال حاضر دارای 22 منطقه شهرداری است که محدوده در منطقه 19 واقع در جنوب شهر تهران قرار دارد. منطقه 19 از شمال به منطقه 17، از شرق با منطقه 16 و از غرب با منطقه 18 همجوار است. محورهای زمزم و آیت ا… سعیدی مرز مشترک بین منطقه 19 با مناطق همجوار شمالی و غربی را تشکیل می‌دهد. از سمت شرق خیابان بهمنیار و بخش شمالی بزرگراه تندگویان حدفاصل بین منطقه 19 و منطقه 16 است. منطقه 19 از سمت جنوب به بزرگراه آزادگان و حریم جنوب شهر تهران محدود می‌گردد (تصویر 4-1).
تصویر شماره 4-1:مناطق شهرداری شهر تهران
براساس وظایف خدماترسانی شهرداری، برای منطقه 19 تهران پنج ناحیه کلان خدمات شهری تعیین شده است که دو ناحیه آن خارج از مرز قانونی شهر و در حریم می‌باشند (تصویر 1-2). این نواحی عبارتند از:
* ناحیه 1: دربرگیرنده محدوده خانی آباد
* ناحیه 2: شامل دو محدوده شریعتی و عبدل آباد
* ناحیه 3: شامل دو محدوده نعمت آباد و دولت خواه
* ناحیه 4: واقع در حریم جنوبی منطقه
* ناحیه 5: واقع در حریم جنوبی منطقه
4-2- مطالعات سیر تحول شکلگیری بافت از لحاظ تغییرات کالبدی
محدوده در طرح منظر شهری نعمتآباد غربی در برگیرنده قسمتی از بافت مسکونی منطقه نوزده تهران است که نحوه شکلگیری و تحول آن متاثر از چگونگی رشد منطقه و کاربری‌های جاذب جمعیت ایجاد شده در آن است. با توجه به این موضوع در این بخش ابتدا سیر تحول منطقه 19 و عوامل موثر بر آن بررسی شده است و سپس به طور خاص شکلگیری محدوده بیان شده است.
4-2-1- سابقه تحولات و گسترش کالبدی منطقه 19
سیر تحولات کالبدی منطقه 19 تهران به چهار دوره به شرح زیر تقسیم می‌شود:
– پیشینه تاریخی منطقه قبل از سال 1343
این منطقه تا پیش از سال 1343 و وقوع اصلاحات ارضی، منطقه‌ای روستایی است که به استناد مدارک و بقایای تعدادی قلعه‌های روستایی پراکنده نظیر قلعه اسفندیاری و قلعه عبدل آباد هویتی متمایز دارد و از طریق راه عبوری جاده ساوه و سایر راه‌های روستایی به تهران و ری ارتباط داشته است. استقرار فرودگاه نظامی قلعه مرغی و شکل گیری سکونتگاه‌های اطراف آن در دهه‌های متاخرتر روی می‌دهد و ساکنان جدید را مهاجران و کارکنان قلعه مرغی تشکیل می‌دهد. در ضمن استقرار فعالیت‌های آجرپزی و واحدهای صنعتی-کارگاهی کوچک و پراکنده جوار جاده ساوه نیز مربوط به این دوره است.
ویژگی‌های منطقه در این دوره زمانی را می‌توان به شکل زیر عنوان کرد:
– محدوده‌ای چند هسته‌ای در عبدل آباد، نعمت آباد و … با بافت‌های ارگانیک و نامنظم
– محدوده‌ای روستایی کشاورزی با قلمروی در اطراف سکونتگاه‌های روستایی
– محدوده‌ای با راه‌های روستایی مربوط به جاده ساوه و شهر ری
– شکل گیری لکه‌های جدید با استقرار مرکز نظامی قلعه مرغی و استقرار کارگاه‌های آجرپزی و صنعتی.
– آغاز فرایند جذب از سال 1343 تا 1358
در طرح جامع تهران مصوب سال 1347 منطقه نوزده جزء محدوده 25 ساله قرار دارد و از آنجا که طرح جامع تنها برای محدوده خدماتی 5 ساله طرح و برنامه دارد. لذا منطقه 19 فاقد جایگاه برنامه‌ای است و در نقشه‌های مربوطه کاملا سفید دیده می‌شود. مراحل جذب جمعیت را می‌توان به دو دوره تقسیم کرد:
– دوره 1345 تا 1352 که دوره توسعه صنعتی و کارگاه‌ها و انحلال تدریجی مراکز روستایی اطراف شهر تهران و گسترش فرایند مهاجرت است،
– دوره 1352 تا 1357 که دوره جهش بزرگ مالی و آغاز بحران اقتصادی، اجتماعی، کالبدی و توسعه ناهمگونی‌های اجتماعی به ویژه در حاشیه شهرها است.
فرایند جذب منطقه از طریق پادگان قلعه مرغی و جاده ساوه و کارگاه‌های صنعتی اطراف آن به تهران تا سال 1358 تداوم دارد و تا این سال هنوز با انحلال کامل هسته‌های روستایی مواجه نیستیم.از سوی دیگر شکل گیری لکه‌های مسکونی و تبعیت از کرت بندی اراضی کشاورزی و مالکیت اراضی در حال تبدیل است که عوامل حقوقی معینی بر آن موثر است.
– دوره سوم: از سال‌های 1358 تا 1366
عمده ترین تحولات رخ داده در این دوره زمانی در ارتباط با شکل گیری کالبدی منطقه به شرح زیر است:
– تکمیل فرایند جذب و استحاله بافت‌های روستایی به رغم بقایایی چند در عبدل آباد، دولت خواه و اسماعیل آباد
– نابودی نسبتا جدی اراضی کشاورزی و رشد مراکز و محورهای کارگاهی، صنعتی و تجاری
– توسعه شتابان جمعیت و رشد محلات مسکونی خانی آباد نو، شهرک شریعتی، جنوب فرودگاه قلعه مرغی، عبد آباد، نعمت آباد (طرفین خیابان‌های طالقانی و نور) با هسته‌های روستایی کنار خود، دولت خواه بالا و پایین و اسماعیل آباد. شایان ذکر است که در این دوره محلات مسکونی به صورت جزایری مسکونی و پراکنده وجود دارند.
– رشد محورهای تجاری در میانه محدوده به عنوان استخوان بندی اصلی محدوده
– کسب هویت شهری و قرار گرفتن در محدوده خدماتی شهرداری
– ضعف و فقدان تاسیسات زیربنایی و خدماتی.
در چارچوب مصوبه آزاد سازی محدوده 25 ساله تهران، محدوده فعلی منطقه 19 تحت نظارت منطقه 19 شهرداری قرار گرفت و به دنبال این اقدام، شهرداری اقدام به تهیه طرح تفصیلی برای بخش هایی از منطقه کرد و از این تاریخ به بعد منطقه 19 دارای طرح و برنامه معینی شد.مطالعات بافت‌های شکل گرفته این دوره نشان از آن دارد که
– تمام تفکیک‌ها از الگوی شطرنجی تقریبا واحدی برخوردارند
– اندازه قطعات و تراکم نسبتا همسان هستند
– مصالح ساختمانی به کار گرفته نسبتا پایدارتر از مصالح ساختمانی دوره قبل است.
– تمام تفکیک‌ها به صورت مسکونی هستند و از خدمات شهری و تاسیسات زیربنایی خبر چندانی نیست.
– کلیه شبکه‌ها و تفکیک‌ها عمدتا به تبعیت از الگوی کرت بندی اراضی کشاورزی، اراضی موقوفه و مالکیت‌های خاص است.
– دوره چهارم: بعد از سال 1366
گرایش عمده ساخت و سازهای این دوره بیشتر حول احداث کاربری‌های خدماتی محدوده‌ای و شهری نظیر پارک شقایق، بهشت، تکمیل میدان میوه و تره بار تهران، ساختمان‌های شهرداری، آتش نشانی، مجموعه ورزشی، پارک‌ها و زمین‌های ورزشی، فضاهای آموزشی و مذهبی و تکمیل شبکه‌های دسترسی نظیر بزرگراه تندگویان و کمربندی تهران جهت اتصال و ایجاد انسجام و یکپارچگی محلات متمرکز است.
4-2-2- سیر تحول شکل گیری بافت از لحاظ تغییرات کالبدی محدوده
نحوه شکلگیری منطقه 19 تهران در ادوار مختلف به عنوان محیط پیرامونی در برگیرنده محدوده طرح مورد بررسی قرار گرفت تا میزان تاثیر گذاری و تاثیر پذیری و ارتباط این هسته سکونتی با آن امکان پذیر باشد. در این بخش نحوه شکل گیری کالبدی محدوده نعمت آباد به طور خاص مورد بررسی قرار گرفته است. به این منظور از عکس‌های هوایی و نقشه‌های موجود با فاصله‌های زمانی حدود 10 سال استفاده شده است (تصویر 4-1).
اسناد در این خصوص:
عکس هوایی سال های: 1335- 1348-1358- 1366
نقشه‌های سال های: 1343- 1366- 1374
تصویر ماهواره‌ای سال: 1381
اولین سند موجود در این ارتباط عکس هوایی سال 1335 هجری شمسی است که در آن قلعه نعمتآباد به همراه تعداد معدودی ساختمان در شمال آن قابل مشاهده است. این ساخت و ساز محدود در کنار مسیری که در حال حاضر بزرگراه آیت ا… سعیدی بر روی آن واقع شده است، شکل گرفته است. سایر اراضی محدوده در این زمان به زراعت اختصاص داشته است و حدود اراضی زراعی توسط حصار، ردیف درختان و یا به منظور آبیاری اراضی کشاورزی حفر شدهاند و در حال حاضر مسیر اغلب راههای اصلی از جمله خیابان‌های طالقانی و نور و … از روی این قنات‌ها می‌گذرد. تا سال 1348 ساخت و ساز جدیدی در بخش جنوبی جاده ساوه مشاهده نمیشود. عمدهترین رشد ساخت و ساز در محدوده نعمتآباد بالا واقع در ضلع شمالی جاده ساوه است و اراضی نعمتآباد پایین همچنان به کشاورزی اختصاص دارد. در این دوره زمانی ساخت و ساز کمی نیز در سمت غرب نعمتآباد در کنار کوره‌های آجر پزی مشاهده می‌شود.
تغییرات در ده سال بعد یعنی در فاصله سال‌های 1348 تا 1358 در محدوده نعمتآباد بسیار مشهود است. بخش اعظمی از اراضی کشاورزی ساخته شده است و خیابانها بر روی مسیرهای قبلی موجود در بین اراضی و همچنین بر روی مسیر قنات‌ها شکل گرفتهاند. ساخت و ساز در محدوده نعمتآباد از اطراف قلعه و جاده ساوه تا حدود خیابانهای گلریز و گلزار فعلی پیش رفته است و هسته‌های سکونتی کوچکتری نیز در بخش‌های جنوبی تر(محدوده خلازیر کنونی) شکل گرفته است که به صورت غیر متمرکز در تصویر قابل مشاهدهاند. ساختمان‌های بسیاری نیز در اطراف کوره‌های آجرپزی در محدوده دولتخواه ساخته شده است. آثار موجود از رشته قنات‌های منطقه در این دوران با کاهش سطوح کشاورزی کمتر به چشم می‌خورد.
تصویر شماره 4-2: نقشه محدوده منطقه 19
در فاصله سال‌های 1358 تا 1366 رشد بافت مسکونی در محدوده ادامه پیدا کرده است. در این دوره زمانی تراکم ساختمانی در بافت‌های ساخته شده قبلی افزایش پیدا کرده است و از سطوح خالی آن کاسته شده است. علاوه بر این هسته‌های سکونتی شکل گرفته در جنوب محدوده گستردهتر شدهاند و بر تعداد آنها افزوده شده است. این گسترش بافت‌های متمرکزی پدید آورده است که هنوز به همدیگر متصل نشدهاند و ارتباط آنها به وسیله مسیرهای ارتباطی است که در این زمان شکل گرفته اند. هسته سکونتی مشابهی نیز در غرب محدوده و با فاصلهی چند زمین زراعی از محور خلازیر ساخته شده است که توسط یک مسیر فرعی با این محور در ارتباط است.
از سال 1366 تاکنون را می‌توان دوره ثبات قانونی، تلاش برای پیوستگی بافتهای پراکنده، تأمین و احداث کاربری‌های خدمات شهری، تجهیزات و تأسیسات شهری دانست. گرایش عمده ساخت و ساز در این دوره افزایش کاربری‌های خدماتی محدوده‌ای و شهری و تکمیل شبکه های دسترسی بوده، و اگرچه فضاهای پرکننده ظاهری یکپارچه به بافت بخشیده است اما به دلیل ناپیوستگی ساختاری هنوز با منطقه‌ای چند هستهای مواجه هستیم و فضاهای پرکننده فاقد کارآیی ساختاری می‌باشند.
در سال‌های اخیر نیز رشد بافت مسکونی با حرکت به سمت جنوب و استفاده از اراضی کشاورزی ادامه پیدا کرده است به صورتی که کم و بیش هسته‌های منفرد جنوب به این محدوده پیوستهاند، ولی افزایش ساخت و ساز در سمت غربی محور خلازیر دیده نمیشود.
نکته قابل توجه در نحوه توسعه بافت مسکونی در دوران‌های مختلف انطباق قطعهبندی‌ها و تقسیمات اراضی با تقسیمات زمین‌های کشاورزی است، به طوری که کوچکترین مسیر‌های موجود بین زمین‌های کشاورزی در سالهای گذشته در حال حاضر نیز به صورت کوچههایی باریک و پر پیچ و خم قابل مشاهده است. مسیرهای اصلی با عرض بیشتر بر روی مسیرهای عبوری و نیز مسیر قناتهایی که در حال حاضر از بیشتر آنها بهرهبرداری نمیشود شکل گرفتهاند.
4-3- سیر تحول شکلگیری بافت از لحاظ تغییرات اجتماعی
مطالعه تحولات جمعیتی محدوده طرح بر اساس آمارهای در دسترس نشان می‌دهد جمعیت محدوده در سال 1375معادل 15201 نفر بوده است که این میزان در سال 1385 به 16248 نفر افزایش پیدا کرده است. همانطور که ملاحظه می‌شود در طول این دهه تنها 1047 نفر به جمعیت محدوده اضافه شده است. به عبارتی نرخ رشد جمعیت