داری1،اراده2(خداپناهی،????:??)،خود داری3،خود بازداری4،خودگردانی5،اداره خود،مدیریت خود6،کف نفس،خود نظمی،خود مهارگری7، چیرگی بر خود8،خود تأدیبی،تسلط بر نفس9،خود تنظیمی10،خود وارسی 11،خود سازمان یابی12،و در علوم اسلامی با اخلاق با خویشتن داری،خویشتن بانی،خودپایی،خود نگهداری،اراده،تزکیه نفس،مالکیت نفس،تقوا(مطهری،????:??)،صبر(بر نعمت،طاعت،معصیت و مصیبت)،ورع،خود تربیتی و خود اصلاحی اشتراک معنایی دارد(آذربایجانی،دیلمی،???? :???).همچنین کنترل تکانه(توانایی مقاومت در برابر انگیزه های آنی است)(قدیری،????)،توان بازداری(به تعویق انداختن یا فراموش کردن خواسته هایی که با ارزش ها و هنجارهای فردی و اجتماعی سازگاری ندارد)(شجاعی،????:??)،خود بازبینی(دیدن رفتار خود)،خود ارزیابی(رفتار خوب یا بد)و خود تقویتی(برای رفتار مثبت))آذربایجانی و دیلمی،????)و خود تربیتی(مشارطه،مسارعه،مراقبه،محاسبه،معاتبه)(زارع،????)از دیگر واژگانی است که با خودکنترلی ارتباط و تقارب معنایی دارد.
خود کنترلی در سیره پیشوایان دین علیهم السلام و بالاخص در بیانات امام رضا علیه السلام دارای اهمیت به سزایی است و باابعاد شناختی که مجموعه ای از اعتقادها،افکار،نگرش ها،انتظارها و رویدادهای ذهنی است ارتباط دارد،همچنین با بعد عاطفی که تجربه ذهنی و حالت عاطفی است،پیوند می خورد و با بعد رفتاری که فعالیت هایی است که می توان مستقیماًآنهارامشاهده کرد ارتباط دارد.
امام رضا علیه السلام حساب کشیدن از خود را سبب سود و منفعت انسان می شمارد(مجلسی،????،??:???).همچنین آن حضرت در بیان خویشتن داری و کنترل نفس از ارتکاب گناه می فرماید:لاوَرَعَ أنفَعُ مِن تَجَنُّبِ مَحارِمِ اللهِ والکَف ِّعَنْ أذَی المُؤمِنِینَ واغْتِیابِهِم هیچ پرهیزی سودمندترازدوری ازگناهان وخودداری ازآزارمؤمنان وغیبت کردن ازآن‌ها نیست(همان،??:???).
امام رضاعلیه السلام در تبیین نقش نگاه در کاهش توان بازداری و خویشتنداری می فرماید:حُرِّمَ النَّظَرُإِلَى شُعُورِالنِّسَاءِالْمَحْجُوبَاتِ بِالْأَزْوَاجِ وَإِلَى غَیْرِهِنَّ مِنَ النِّسَاءِلِمَا فِیهِ مِنْ تَهْیِیجِ الرِّجَالِ وَمَایَدْعُوالتَّهْیِیجُ إِلَیْهِ مِنَ الْفَسَادِوَالدُّخُول ِفِیمَالَایَحِلُّ وَلَایَجْمُل “نگاه کردن به موی زنان شوهردار و دیگر زنان،حرام است ؛ چون که تحریک کننده مردان است،و تحریک،موجب فساد و ورود در چیزهایی می گردد که حلال و زیبا نیست”(صدوق،??:?،????).
به نظر می رسد با توجه به کشش انسان به سوی نیکی ها و در نهایت،میل او به رضا و قرب الهی،توانایی مهارت خود کنترلی در برابر زشتی ها و گناهان، به طور فطری در نهاد انسان از سوی خداوند به ودیعت گذاشته شده باشد تا انسان با تقوای الهی و بهره گیری از قوای تعقل و دوری از هر آن چه انسان را به سمت پلیدی ها سوق می دهد،خود را کنترل نموده و در مسیر قرب الهی پیش رود.
با توجه به اهمیت نقش معصومین علیهم السلام به عنوان برترین مربیان انسان،این پژوهش برآن است که دریابد مؤلفه های خود کنترلی در سیره رضوی علیه السلام چیست؟ و تحلیل آن چگونه است؟
?-?- هدف های تحقیق
?-?-?- هدف اصلی
شناساسی و تحلیل مؤلفه های خودکنترلی در کلام رضوی علیه السلام و تعیین میزان توجه به آن
?-?-?- هدف های فرعی
?-?-?-?- شناسایی مؤلفه های شناختی خودکنترلی در روایات امام رضا علیه السلام و میزان توجه به آن
?-?-?-?- تعیین مؤلفه های عاطفی خودکنترلی در کلام امام رضا علیه السلام و میزان توجه به آن
-?-?-?-? مشخص نمودن مؤلفه های رفتاری خودکنترلی در احادیث امام رضا علیه السلام و میزان توجه به آن
?-?-?-?- تحلیل مؤلفه های شناختی،عاطفی و رفتاری خودکنترلی از جهت تقدم و تأخر در روایات امام رضا علیه السلام
?-?- اهمیت و ضرورت تحقیق
?-?-?-اهمیت نظری
?-?-?-?- بسط دانش بشری در جهت تامین زیرساخت های فکری و نظری خودکنترلی بر اساس روایات امام رضا علیه السلام
?-?-?-?- شناخت ابعاد خود کنترلی بر اساس روایات امام رضا علیه السلام درجهت حل تنگناهای نظری در حوزه پیشگیری از انحرافات
?-?-?-?- مفهوم سازی خود کنترلی براساس روایات امام رضا علیه السلام
?-?-?-?- آگاهی از مراتب اصلاح نفس درجهت وصول به ارزشهای معنوی وگریزاز آلودگی ها با تأسی به فرمایشات امام رضا علیه السلام
?-?-?- اهمیت عملی
?-?-?-?- یاری رساندن به کارشناسان جهت تدوین مقیاس خود کنترلی با توجه به روایات امام رضا علیه السلام
?-?-?-?- تلاش در جهت افزایش ظرفیت خود نظارتی و خود نظم دهی بر اساس ارزشهای اسلامی و نهادینه کردن آن
?-?-?-?- کمک به افزایش اثربخشی فعالیت ها در راستای بلوغ رفتاری انسان
?-?-?-?- تلاش در جهت کاهش معضلات و تخلفات اجتماعی با محوریت آموزه های اسلامی
?-?-?-?- ارائه ی تصویری از الگوی خود کنترلی بر اساس آموزه های رضوی
?-?- سؤال های تحقیق
?-?-?- سؤال اصلی
مؤلفه های خودکنترلی در روایات امام رضا علیه السلام کدام است و به چه میزان به آ ن ها اشاره شده وچگونه است؟
?-?-?- سؤالات فرعی
-?-?-?-? مؤلفه های شناختی خودکنترلی در روایات امام رضا علیه السلام کدام است و به چه میزان به آنها اشاره شده است؟
?-?-?-?- مؤلفه های عاطفی خودکنترلی در کلام امام رضا علیه السلام کدام است و به چه میزان به آنها اشاره شده است؟
?-?-?-?- مؤلفه های رفتاری خودکنترلی در کلام امام رضا علیه السلام کدام است و به چه میزان به آنها اشاره شده است؟
?-?-?-?- مؤلفه های شناختی،عاطفی ورفتاری خودکنترلی در روایات امام رضا علیه السلام از جهت تقدم و تأخر به چه صورتی بیان شده است؟
?-?- تعاریف مفهومی و عملیاتی تحقیق
-?-?-? تعریف مفهومی خودکنترلی
خود کنترلی حالتی است در درون فرد که او را به انجام وظایفش متمایل می سازد،بدون آن که عامل خارجی او را تحت نظارت داشته باشد(الوانی،???:????).همچنین خودکنترلی توانایی پیروی درخواست معقول،تعدیل رفتار مطابق با موقعیت،به تأخیر انداختن ارضای یک خواسته در چارچوب پذیرفته شده اجتماعی،بدون مداخله و هدایت مستقیم فردی دیگر تعریف شده است(جان بزرگی،??:????).
-?-?-? تعریف عملیاتی خودکنترلی
خودکنترلی در این پژوهش شامل کلیه ی مؤلفه های شناختی،عاطفی و رفتاری درروایات امام رضا علیه السلام می باشد.
-?-?-? تعریف مفهومی مؤلفه های خودکنترلی
به ابعاد مختلفی از خودکنترلی اطلاق می شود که هر کدام سهم به سزایی در مهار نفس دارند و نبود هریک موجب نقص خودکنترلی می شود و مرز هریک قابل شناسایی است و وجود همه ی آن ها در یک دیگر،نتیجه ای فراتر از حاصل جمع ساده ی آن ها است.
-?-?-? تعریف مفهومی مؤلفه ی شناختی
مؤلفه ی شناختی مؤلفه هایی است که با جنبه های گوناگون دانستن از جمله ادراک،داوری،استدلال،به خاطرآوردن،تفکر و تصور ارتباط دارد.به عبارت دیگر مؤلفه های که مجموعه ای از اعتقادها،افکار،نگرش ها،انتظارها و رویدادهای ذهنی دیگررا در بر دارد مؤلفه های شناختی است(روزنهان و سلیگمن،????).
-?-?-? تعریف مفهومی مؤلفه ی عاطفی
مؤلفه ی عاطفی مؤلفه هایی است که با هر نوع تجربه ذهنی،حالت عاطفی یااحساساتی که به طورهشیار و به طور ذهنی مثل عشق،نفرت،محبت،ترس،اضطراب تجربه میشود مرتبط و با تظاهرات عینی مثل پریدگی رنگ،سرخ شدن چهره و غیره همراه است. وقتی شخص ازنظرهیجانی تحریک میشود،تجربه هایی مثل خوشی،تهییج،غم،ترس واضطراب به او دست می دهد(ساعتچی،????).
-?-?-? تعریف مفهومی مؤلفه ی رفتاری
مؤلفه ی رفتاری مؤلفه هایی است که با آن دسته از فعالیت هایی که می توان آن ها را مستقیما مشاهده کرد،ارتباط دارد(نظری،????).
?-?- نوآوری در تحقیق
در دهه های اخیر،مطالعه ی علمی دین و بررسی رابطه ی آن با متغیرهای روان شناختی کانون توجه پژوهشگران مختلف قرار گرفته است(آذربایجانی و موسوی اصل،?:????).در واقع دین یک نیروی روان شناختی است که می تواند بر روی نتایج زندگی انسان تأثیر بگذارد.گستردگی این نتایج در سه حیطه ی بهداشت،بهزیستی روانی و رفتار اجتماعی را می توان به وضوح از مطالعات پژوهشگران دریافت(رفیعی هنر و جان بزرگی،????).پژوهش ها نشان داده است که خودکنترلی در عرصه های مختلف زندگی تعیین کننده ی موفقیت است.نتایج حاصل از این پژوهش ها نشان دهنده ی ارتباط نتایج مثبت خودکنترلی با سطح بالای دین داری است.بنابراین می توان گفت دین داری با خودکنترلی در مسیر زندگی انسان مرتبط است و این رابطه باید سهم به سزایی در تبیین ارتباطات دین داری با نتایج مهم زندگی داشته باشد.در میان پژوهش های انجام شده تا سال های اخیر،پژوهشی با موضوع بررسی رابطه ی دین داری با عامل مستقل خودکنترلی یافت نمی شد که اخیرا این موضوع در پژوهش ها نمود بیشتری یافته است.
نوآوری پژوهش حاضر آن است که تاکنون مولفه های خود کنترلی در متون روایی از جمله روایات امام رضا علیه السلام شناسایی نشده تا بتوان با شناسایی آنها تأثیرگذاری خودکنترلی در متون دینی را در جوانب مختلف بهداشت روانی و بهبود رفتارهای اجتماعی،مورد سنجش و ارزیابی قرار داد.با توجه به ضرورت مطالعات نظری جهت تحول در علوم انسانی و لزوم تمسک به عترت و فرآینداسلامی سازی این تحقیق تلاشی درعرصه شکوفایی وتولید علم مبتنی برآموزه های دینی است و درجهت ارتقای سطح سلامت معنوی افراد و جامعه تاثیر گذار خواهد بود.
فصل دوم
مطالعات نظری
?-?- مقدمه
نفس انسان،مشتمل بر چهار قوای عقل،شهوت،غضب و وهم است.در این میان،شأن عقل،ادراک حقایق امور و تمییز بین نیکی ها و بدی ها و امر به کارهای پسندیده و نهی از صفات مذموم است.بنابراین،همواره نفس در کشاکش نزاع میان عقل و سه قوه دیگر است.چرا که اعمال و افعال آن ها خلاف صواب دید عقل است و مقتضای عقل آن است که نگذارد قوای دیگر،نفس را مطیع و منقاد خود سازند که اگر عقل،سایر قوا را مقهور و مطیع خویش گرداند،از برای هر یک از دیگر قوا نیز تهذیب و پاکیزگی به هم خواهدرسید(نراقی،????).
به همین جهت است که مکانیسم شناخت تعقلی از پیچیده ترین مکانیسم های وجود انسان است،که اگر مورد دقت قرار گیرد،دروازه شگفتی جهت شناخت خود انسان است(مطهری،????:??)،و بدون شناخت واقع بینانه از انسان،شناخت مسیر تکامل و کمال مطلوب وی موضوعی کاملا مبهم و نامفهوم خواهد بود(امان آبادی،????).
به اذعان دانشمندان علم اخلاق،این تکامل تنها با خودسازی از مسیر تسلط بر نفس و مجاهده ی پیگیر با نفس میسر است،که نخستین بار پیامبر گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله،هنگام بازگشت گروهی از اصحاب از جهاد با دشمن، مطرح کردند و فرمودند:مرحبا به قومی که جهاد اصغر را به انجام رسانده اند و جهاد اکبر برایشان باقی است و در توضیح جهاد اکبر،جهاد با نفس را عنوان فرمودند(حرعاملی،????،???:??).این همان هدف اصلی تربیت اسلامی است که انسان تمامی نفوذهای خارجی را قطع کند و به واسطه عقل و اراده خویش،مالک خویشتن شود(مطهری،?
?:????)و خود را کنترل نماید.
?-?- واژه شناسی خودکنترلی
تحلیل مفهومی واژه با روشن کردن حوزه معنایی آن باعث می شود که معنا بیش از پیش ادراک شود و بحث درباره ی آن توأم با آگاهی و بصیرت بیشتری باشد.
خود کنترلی(ضبط النفس-self control)به معنای توانایی پیروی از درخواست معقول،تعدیل رفتار مطابق با موقعیت،به تأخیر انداختن ارضای خواسته ها در چارچوب قابل قبول اجتماعی،بدون مداخله و هدایت مستقیم فردی دیگر است(جان بزرگی،????:??).
واژه ی”خود”یا”self”عبارت است از احساسات و ادراکاتی که هر شخص از کل وجود خویشتن دارد و این مفهوم موجب می شود با وجود تغییر و تحولاتی که در طول زمان برای آدمی اتفاق می افتد،شخص پیوسته احساس دوام و استمرار کند(شرفی،????:??).
شناخت خویشتن از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است،آن چنان که در روایات اسلامی همواره به شناخت نفس توصیه فراوان شده و آن را سودمندترین معارف طریق خداشناسی،نشانه کمال عقل،بالاترین حکمت و نردبان صعود خوانده و جهل خویش را بدترین نوع جهل،خود فراموشی،گمراهی،تباهی و نادانی نسبت به همه چیز دانسته اند(میر آقای محمدی،????).
نفس در لغت به معنی همه حقیقت و ذات چیزی است(الطریحی، ????،?:???)،و به معنای روح نیز آمده است(راغب اصفهانی،????:???).لذا برای نفس نام های گوناگونی چون روح،جان،دل،قلب،عقل،خرد و یا خود قائل شده اند.حال آن که همه این نام ها برای یک واقعیت از زوایای مختلف است؛نفس را از آن جهت که انسان را به آن سوی خواهش های خویش تحریک می کند،خود انسانی می گویند و از آن نظر که عامل حیات است،جان می نامند و از آن لحاظ که مرکز احساس ها،عواطف و هیجانات است،قلب ،فؤاد و یا دل گویند،و در نهایت،نفس از آن نظر که مرکز ادراک،فهم و شعور است عقل خوانده می شود(آقا تهرانی،????).
نفس انسان بر اساس حالات مختلفی که دارد به نفس ملهمه،اماره،لوامه و مطمئنه تقسیم می شود.
– نفس ملهمه قدرت الهام گیری از خداوند متعال را دارد.”سوگند به نفس و آن کسی که آن را پدید آورده،سپس پلید کاری و پرهیزگاری اش را به آن الهام کرد”(شمس،?-?).
– نفس اماره،انسان را به بدی امر می کند.”هر آینه نفس به بدی امر می کند،مگر کسی را که خدا به او رحم کند”(یوسف،??).
– نفس لوامه،انسان را نسبت به گناه ملامت می کند.
– نفس مطمئنه که نفسی دارای آرامش و اطمینان است.”ای نفس مطمئنه خشنود و خداپسند به سوی پروردگار باز آی و در میان بندگان من در آی و در بهشت داخل شو”(فجر،??-??).
حال با توجه به آن که انسان موجودی مرکب از جسم ونفس است و جسم همان بدن مرکب از گوشت و پوست و استخوان و غیره است که از جنس مخلوقات عالم محسوس است و نفس که به اعتبارات مختلف از آن به جان و روح و عقل و دل یاد می شود،حقیقت انسان و آدمی است(نراقی،بی تا)،پس از بلوغ فکری هر یک از این دو بعد،مطالباتی دارند که در بسیاری از موارد بین آن مطالبات تعارض و تنازع به وجود می آید.چنان که خواسته های بعد ملکوتی و روحانی نفس او را به سوی جایگاه رفیع(احسن تقویم)می کشاند و مطالبات نابجای بعد مادی نفس انسان را به سوی دنیای دنی و مقام پست(اسفل السافلین)سوق می دهد(اخلاقی امیری،????).
کنترل واژه ای فرانسوی به معنای تفتیش،وارسی و بازبینی است(دهخدا،????)و در زبان انگلیسی در معنای رام کردن و تسلط یافتن به کار رفته است،که البته با نظارت که واژه ای عربی و به معنای زیرکی و فراست است و در زبان فارسی در معنای نظر کردن