مناطق اسکان غیررسمی(در فرآیند تهیه و اجرای طرحهای توسعه شهری)، هویت شهر، سال سوم ، شماره 4، صص 82ـ71.
32. عسگری طباطبایی، اسدالله، بررسی اجمالی از پدیده بافت های پیرامونی و یا حاشیه نشینی در ایران، فصلنامه هفت شهر، سال سوم، شماره هشتم، تابستان 1393
33. قادر مرزی، حامد، جمشیدی، علیرضا، جمشیدی، معصومه و جمینی، داود (1392)، اولویتبندی چالشهای اسکان غیررسمی با استفاده از تحلیل سلسله مراتبی (AHP) مطالعه موردی: جعفرآباد کرمانشاه، فصلنامه مطالعهات شهری، شماره 6، بهار، صص 58ـ43.
34. ماجدی اردکانی، محمد حسین. لزوم استفاده از مصالح مناسب و پیامدهای اجباری کردن استاندارد مصالح، مجموعه مقالات سومین سمینار سیاست های توسعه مسکن در ایران، 16-18 مهرماه، جلد دوم، تهران، سازمان ملی زمین و مسکن، 1390.
35. مارتین, ژاکو، چالشهای توسعه شهری در کشورهای جنوب، نشریه پیام یونسکو، شماره ???،????.
36. محمدی، یونس. حاشیه نشینی و راهبردهای توسعه، مجموعه مقالات حاشیه نشینی و اسکان غیررسمی، دانشگاه علوم بهزیستی و توان بخشی، 1390
37. مرکز آمار ایران, سرشماری نفوس و مسکن استان مرکزی 1375 و 1385.
38. مهدوی داود؛ بررسی اثرات توریسم روستایی، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت مدرس؛ ????.
39. مهندسین مشاور بعد تکنیک،‌طرح توانمندسازی سکونتگاه های غیررسمی شهر ساوه، 1385.
40. هادیزاده بزاز، مریم. حاشیه نشینی و راهکارهای ساماندهی آن در جهان. شهرداری مشهد، مدیریت ساماندهی حاشیه شهر مشهد، 1390
41. هاروی، دیوید. عدالت اجتماعی و شهر. ترجمه: فرح حسامیان، محمدرضا حائری و بهروز منادی زاده، تهران، شرکت پردازش و برنامه ریزی شهری، 1386
42. Abbot, John. An Analysis of Informal Settlement Upgrading and Critique of Existing Methodological Approaches, Habitat International 26, 2012.
43. Abbot, John, A Method-Base Planning Framework for Informal Settlement Upgrading, Habitat International 26, 2011.
44. Ahlqvist, Toni, Key to Future: Societal Reflection on Developing Key Technologies and their Impact on Human Qualification, Ministry of Trade and Industry, Helsinki, July 2008.
45. Desouza, FlavioA.M, The Future of Informal Settlement: Lessons in the Legalization of Disputed Urban Land in Recife Brazil, Geofrum 32, 2007.
46. shelter of their Own: Informal Settlement Expansion in A Manal. El-Batran, Greater Cario and Government Responses, Environment and Urbanization, Vol.10, No.7, April 2005.
47. Zebardast, Esfandiar, Marginalization of the Urban Poor and the Expansion of the Spontaneous Settlement on the Tehran Metropolitan Fringe, Cities, Article in Press, 2010
48. Gulyani, Sumila, Connors, Genevieve. Urban Upgrading in Africa: A Summery of Rapid Assessments in Ten Countries, Africa Infrastructure Development, the World Bank, 2007.
49. Poverty and Revolution in IRAN: Migrant Poor, Urban Kazemi, Farhad. Marginality and Politic. New York University Press, 2012.
50. Magutu, Jerry, The Role of Informal Settlement in Housing the Urban Poor in Nairobi, Kenya, Ekistics, Athens, Vol. 61. 2013.
51. Napier, Mark. Informal settlement Integration: The Environment Sustainable livelihoods in Sub-Saharan Africa, Programmed for Sustainable Human Settlement, Council for Scientific and Industrial Research (CSIR), South Africa, 2009.
52. Nawagamuwa, Arawinda, Viking, nils. Slum, Squatter Areas and Informal Settlement in Developing Context? 9th International Conference on Srilanka Studies, 2009 Matara, Srilanka.
53. Ogu, Vincent I, Housing Enablement in a Developing World City: The Case Study of Benin City, Nigeria, Habitat International, Vol. 23, No. 2, 2006.
54. Sirinivas,Hari,Defining Squatter Settlement, 2011
55. Turner, John. F.C, Housing Priorities, Settlement Pattern, and Urba Development in Modernizing Countries, AIP Journal, 2012.
56. Winayanti, Lana; Lang, Heracles C, Provision of Urban Service in an Informal Settlement: A Case Study of Kampung Oens Tanggul, Jakarta, Habitat International 28, 2005.

آموزشی امور شهری و شهروندی
7) ایجاد مراکز فرهنگی کوچک مقیاس(خانه فرهنگ،خانه جوان، قرائت‌خانه، نگارخانه و نظایر آن)
8) ایجاد گروه‌های همیار محدوده (رابط مردم و مسئولین)
9) حمایت از تشکل‌های غیر دولتی و اجتماعات محلی شکل‌گرفته و زمینه‌سازی رسمی شدن سریع و بدون قید و شرط این اجتماعات
پیشنهادها در سطح کلان در محدوده مورد مطالعه
• از آنجایی که راه حل مواجهه با پدیده اسکان غیررسمی را بایستی در قالب2 نگرش “توسعه ای”، توسط دولت و “توانمندسازی و بهسازی مشارکتی”، با استفاده از پتانسیل مشارکتطلبی و مشارکتپذیری خانوارهای اسکانیافته جستجو نمود لذا از یکسو باید به عوامل مؤثر در توسعه پرداخت و از سوی دیگر نیز از حاشیهنشین شدن مناطق دارای اسکان غیررسمی جلوگیری نمود و جهت دستیابی به شرایط پایداری نسبی باید با مشارکت دهی ساکنان در بهینهسازی شرایط زیستی در محل سکونتشان و تقویت حس مسئولیت آنان، محیط مناسبی برای کار، سکونت و پیوندهای اجتماعی ایجاد نمود.
• جهت تحقق یافتن امر توانمندسازی و بسترسازی برای ارتقای شرایط محیطی سکونتگاههای غیررسمی موجود به نحو فراگیر و ماندگار، راهبرد پیشنهادی عبارت است از : تقویت و ایفای نقش هدایتگر و تسهیلکننده در حل مجموعه مشکلات اسکان غیررسمی با توانمندسازی این اجتماعات و مشارکت جویی از آنها، بطوریکه در این راهبرد اتکای اصلی به توانهای درونی موجود و آموزش این اجتماعات غیررسمی است و نقش بخش دولتی و عمومی صرفاً حمایت و هدایت خودیاری و جهت دهی به میزان و نحوه مشارکت آنها برای رفع نیازهای فردی و جمعی ساکنان است.
• سیاست‌ها، اقدامات و راهکارهای مرتبط با راهبرد هدایت و تسهیل توانمندسازی از طریق مشارکت دهی ساکنان.
• پیش نگری گسترش اسکان غیررسمی و زمینه سازی تأمین مسکن مناسب با خدمات مرتبط برای گروه‌های کم درآمد.
• برخلاف پروژه‌های عمرانی که بیشتر کالبدی هستند پیشنهادهای توانمندسازی باید تأثیرات اقتصادی- اجتماعی، فرهنگی و رفاهی داشته باشند. بنابراین به جای پیشنهاد طرح‌های منفرد مجموعه‌ای از پروژه‌ها که بر یکدیگر تأثیر داشته و چرخه‌ای از ارتقای اقتصادی، اجتماعی، خدماتی و رفاهی را فراهم نماید ارجحیت دارند.
• اعمال سیاست‌های تمرکززدایی وجلوگیری ازرشد بی رویه ولجام گسیخته شهرها،ازطریق سرمایه گذاری در مناطق محروم و ایجاد تعادل‌های منطقه‌ای در جهت تحقق عدالت اجتماعی در کشور بمنظور توزیع متعادل اعتبارات و استفاده کارآمد از آن متناسب با استعدادهای مناطق مختلف و افزایش مشارکت ملی.
پیشنهادها در سطح خرد در محدوده مورد مطالعه
• ساماندهی وضع اشتغال، ایجاد و گسترش فرهنگ واقعی اشتغال ساکنان سکونتگاه‌های غیررسمی منطقه.
• برنامه ریزی و ساماندهی اقتصاد منطقه19 بطوریکه بتوان از پتانسیل‌های موجود در آن استفاده کرده و توجه مردم را از مشاغل غیررسمی و کم درآمد بطرف مشاغل رسمی درآمدزا جلب نموده و درآمدهای موجود دربخش غیررسمی را نیز وارد بازار رسمی نموده و به ارتقای سطح اقتصاد محلی و ملی کمک کنیم.
• ساخت مجموعه‌های مسکونی ارزان قیمت و واگذاری آن به خانوارهای اسکان یافته در سکونتگاه‌های غیررسمی ناحیه3 منطقه19 بصورت اجاره به شرط تملیک.
• آموزش و ارتقای سطح آگاهی‌های مردم و بویژه خانوارهای اسکان یافته در سکونتگاه‌های غیررسمی از طریق رسانه‌های جمعی و نیز از طریق برگزاری کلاس‌های آموزشی در آنها.
• احداث مدارس ابتدایی، راهنمایی و دبیرستان جهت بالا بردن سطح سواد و آگاهی‌های ساکنان در مناطق اسکان غیررسمی.
• ایجاد خانه بهداشت در کانون‌ها جهت ارائه خدمات بهداشتی، واکسیناسیون و تنظیم خانواده.
• توجه به امر سواد و آموزش دختران، زیراپسران درصورت نبود مدرسه درمحل سکونت شان با مراجعه به نقاط دیگر می‌توانند تحصیل کنند، اما دختران حتی در صورت تمایل به تحصیل نمی توانند به نقاط دیگر مراجعه کنند زیرا این مسئله مغایر با اعتقادات سنتی و امکانات مالی خانواده آنهاست.
• توجه به بهسازی شرایط زیست خانوارهای اسکان یافته و تشویق آنان به مشارکت در تمامی مراحل طرح توانمندسازی و بهسازی مشارکتی.
• انجام اقدامات لازم جهت بهسازی شبکه فاضلاب و سیستم بهداشتی جمع آوری زباله.
• توجه به نقش دولت درتمامی مراحل مطالعه،تدوین برنامه،تصمیمگیری واجرای برنامه‌ها ضرورت دارد.
6ـ3 جمعبندی
در این تحقیق برای بررسی سوالات سه فرضیه مطرح شده است نتایج آزمون این فرضیهها به شکل زیر میباشد:
فرضیه اول: بنظر می‌رسد مهاجرت‌های شهری و روستایی یکی از دلایل شکل گیری وگسترش اسکان غیررسمی در محدوده مورد مطالعه می‌باشد. برای بررسی این فرضیه از آزمون همبستگی پیرسون استفاده شده است. نتایج این آزمون گویای این واقعیت است که مهاجرت های روستا- شهری نقش مهمی در شکل گیری و گسترش اسکان غیررسمی داشته است و فرضیه اول تحقیق به استناد به آمارهای موجود مورد تائید است.
فرضیه دوم: به نظر می‌رسد تقویت سرمایه اجتماعی می‌تواند نقش موثری در توانمندسازی سکونتگاه‌های غیر رسمی داشته باشد: به منظور بررسی سرمایه اجتماعی در محدوده دولتخواه و اسماعیلآباد از آزمون t بهره گرفته شد. بررسی شاخص‌های موجود حاکی از این بود که وضعیت سرمایه اجتماعی در محدوده در وضعیت مناسبی قرار دارد و تنها در شاخص اعتماد اجتماعی سطح معناداری کمتر از حد ارزیابی شده است.
فرضیه سوم: به نظر می‌رسد برنامهریزی جهت ساماندهی و توانمندسازی با استفاده از مشارکت‌های مردمی بهترین راهحل برای حل مسئله اسکان غیررسمی در محدوده می‌باشد. بررسی رابطه بین این دو متغیر نشان داد که بالا یا پایین بودن میزان مشارکت ساکنین بر ساماندهی و توانمندسازی سکونتگاه‌های غیررسمی محدوده تاثیر مثبتی داشته است. به عبارت دیگر چنانچه ساکنین سکونتگاه‌های غیر رسمی در طرح های ساماندهی و توانمندسازی این گونه محدوده‌ها مشارکت داده شوند و یا خود در برنامه هایی چون تشکیل سازمان‌ها و تشکلهای مردم نهاد شرکت کنند روند ساماندهی و بهبود وضعیت این سکونتگاهها تسریع خواهد شد.
بررسی مسائل و مشکلات محدوده مورد مطالعه از دید ساکنین نشان میدهد که بخش خدمات شهری با 3/78 درصد بیشترین این مشکلات را شامل میشود. از دید کارشناسان مجرب مسائل و مشکلات محدوده مورد مطالعه در ابعاد کاربری زمین، اجتماعی ـ اقتصادی، مسکن، کالبدی و سیمای شهری، طبیعی و زیست محیطی، حمل و نقل، مدیریت و مشارکت تقسیم بندی شده است. برای بهود هر کدام از این مشکلات راهبردهای ارائه شده است.
منابع وماخذ
1. اسماعیلپور، نجما (1389)، بررسی وضعیت مسکن در سکونتگاههای غیررسمی و ارایه راهبردهای ساماندهی آنها (نمونه موردی: محله حسنآباد)، مجله مطالعات و پژوهشهای شهری و منطقهای، سال اول، شماره چهارم، بهار، صص 112ـ95.
2. اطهاری، کمال، سنجش عامل ساختاری و نهادی در ایران، مجموعه مقالات حاشیه نشینی و اسکان غیر رسمی، جلد اول، دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی، ???2
3. ایراندوست، کیومرث و مظفر، صرافی( 1386)، یاس و امید در سکونتگا ههای غیررسمی، نمونه موردی شهر کرمانشاه. رفاه اجتماعی، سال هفتم، شماره 26 ، صص 201 – 221.
4. بن (خبرنامه انجمن صنفی مهندسان معمار و شهرساز)، سند ملی توانمند سازی و ساماندهی اسکان غیر رسمی، سال نهم، شماره 32-33.
5. پیران، پرویز، آلونک نشینی در ایران: دیدگاههای نظری: با نگاهی به شرایط ایران، اطلاعات سیاسی- اقتصادی، شماره 87-88، 1385.
6. پیران، پرویز، شهرنشینی شتابان و ناهمگون آلونک نشینی در تهران، اطلاعات سیاسی-. اقتصادی، شماره ?، 1387
7. پیران، پرویز، شهرنشینی شتابان و ناهمگون مسکن نابهنجار، اطلاعات سیاسی- اقتصادی،. شماره ??، 1391
8. جواهری پور، مهرداد و بابک داورپناه، سکونتگاههای ناپایدار اقشار کم درآمد شهری (بازبینی سیاستگذاری های دوران اخیر در زمینه اسکان غیر رسمی یا نابسامان)، فصلنامه هفتشهر، شماره هشت، 1389
9. حاج یوسفی، علی، پدیده حاشیه نشینی قبل از انقلاب، مجموعه مقالات حاشیه نشینی و اسکان غیر رسمی، جلد اول، دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی، ????
10. حافظ نیا، محمد رضا، مقدمه ای بر روش تحقیق در علوم انسانی، تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی (سمت)،تهران، 1392
11. حسامیان، فرخ و دیگران، شهرنشینی در ایران، چاپ اول، تهران، انتشارات نگاه، 1384
12. حسین زاده دلیر، کریم، حاشیه نشینی: در جستجوی معنی و مفهوم, اطلاعات سیاسی- اقتصادی، شماره هشتم و نهم، 1385
13. داوودپور، زهره، کلانشهر تهران و سکونتگاههای خودروی، تهران، انتشارات مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری، چاپ اول، تابستان 1392
14. ربانی، رسول، حمیدرضا، وارثی، و زهرا، طاهری، ( 1388)، تحلیلی بر علت اصلی شک لگیری مناطق حاشی هنشینی در شهر اصفهان نمونه موردی: منطقه ارزان و دارک، جغرافیا و توسعه، شماره 13 ، صص 93 – 1.
15. ربانی خوراسگانی، رسول و دیگران، ( 1384)، بررسی عوامل موثر بر شکل گیری مساله حاشیه نشینی و پیامدهای اجتماعی آن در شهر اهواز، جغرافیا و توسعه، سال 4، شماره پیاپی 7، صفحات 114ـ89.
16. رجایی، عبدالحمید، کاربرد ژئومورفولوژی در آمایش و مدیریت محیط، تهران، نشر قدس 1383
17. رفیعیان، مجتبی. مطالعات توانمندسازی اقشار کم درآمد بندرعباس، مهندسین مشاور سبزاندیش پایش، 1389
18. زاهد زاهدانی، سعید. حاشیه نشینی، انتشارات دانشگاه شیراز، 1388
19. زیاری، کرامت اله و آذردخت نوذری ، ( 1388)، ساماندهی و توانمندسازی اسکان غیررسمی شهر اهواز(کوی منبع آب)، پژوهشهای جغرافیای انسانی، سال41 ، شماره 68، صفحات 36ـ21.
20. سرور، رحیم و فرهاد جعفری، ( 1388 )، تحلیل روند شهرنیشین و آنده نگری رشد سکونتگاههای غیررسمی در منطقه کلانشهری تهران، جغرافیا، شماره 77، زمستان، صفحات 93ـ 23.
21. سلیمانی، محمد و احمد رضا کلانی فرد، درآمدی بر مبانی برنامه ریزی شهری، انتشارات جهاد دانشگاهی دانشگاه تربیت معلم، 1388
22. شاه حسینی، پروانه، ( 1384 )، سکونتگاه خودرو و امینت اجتماعی، جغرافیا و توسعه، پاییز و زمستان، صص 157ـ72.
23. شکویی، حسین، اندیشه های نو در فلسفه جغرافیا: فلسفه های محیطی و مکتب هایجغرافیایی، چاپ اول، جلد دوم، انتشارات گیتاشناسی، ????.
24. شکویی، حسین، دیدگاههای نو در جغرافیای شهری، جلد اول، تهران، انتشارات سمت، 1386
25. شیعه، اسماعیل، حبیبی، کیومرث و کمالی نسب، حامد ( 1389)، الگوی شناسایی سکونتگاههای غیر رسمی با بکارگیری مدل AHP در محیط GIS (نمونه: شهر کرج)، آرمانشهر، شماره 4، بهار و تابستان 1389، 85ـ75.
26. شیخی، محمد، سکونتگاه های خودرو، گذار از حاشیه نشینی به الگویی از سکونتگاه پیرامون کلان شهرهای ایران، مجموعه مقالات حاشیه نشینی و اسکان غیر رسمی، جلد اول، دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی، ????.
27. صرافی، مظفر. به سوی نظریه ای برای ساماندهی اسکان غیررسمی – از حاشیه نشینی تا متن شهرنشینی، فصلنامه هفت شهر، شماره هشتم، 1389 .
28. صرافی، مظفر، بازنگری ویژگیهای اسکان خودانگیخته در ایران: در جستجوی راه کارهای توانمندسازی، مجموعه مقالات حاشیه نشینی و اسکان غیررسمی، دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی، جلد اول، ????.
29. صرافی، مظفر، شهری شدن جهان و جهانی شدن شهرها؛ طرح مسألهای برای جنوب، مجله اطلاعات سیاسی- اقتصادی، شماره ???، 1386.
30. عابدین درکوش، سعید، درآمدی به اقتصاد شهری، چاپ سوم، تهران، مرکز نشر دانشگاهی،????.
31. عبدی، برهان و دیگران ، ( 1388 )، ارایه راهکارهای جلب مشارکت ساکنان

پروانه کسب از گرفتن وام و تسهیلات مربوط به اشتغال نیز بیبهره‌اند.
فصل ششم
نتیجه گیری و ارائه پیشنهادات
مقدمه
در این فصل ضمن ارایه نتایج تحقیق و اثبات فرضیه، سعی گردیده است راهبردها و سیاست‌های مناسب جهت ساماندهی محدوده با تأکید بر راهبرد توانمندسازی تدوین شود. این راهبردها و سیاست‌ها با توجه به مسائل و مشکلات موجود در محدوده، پیشنهاد و ارائه خواهد شد.
6-1- نتایج تحقیق:
نتایج تحقیق در دو بخش نتایج تئوریک و نتایج تجربی ارائه می‌گردد.
6-1-1- نتایج تئوریک
در چارچوب نظری تحقیق، با اشاره به مفهوم و تعاریف اسکان غیررسمی از دیدگاه متفکرین مختلف، مشخص گردید که اسکان‌های غیر رسمی در پاسخگویی فقرا به نیاز سکونت‌شان در مدت زمان بسیار کوتاه شکل می‌گیرند. این نواحی را می‌توان در شهرها جزئی از فرایند عدم تعادل شهری/ منطقه‌ای و سازگاری دوگانه اقتصادی در جامعه تلقی کرد که منجر به تغییر مکانی جمعیت از نواحی فقیر و توسعه‎ نیافته روستایی به سمت و سوی نواحی برتر شهری می‎گردد. در این جریان انتقال جمعیتی، به دلیل عدم پاسخگویی بازار رسمی، نواحی بی‎دفاع و فاقد نظارت شهری، عرصه اسکان این گروههای تازه‎وارد، که توان رقابت در بازار رسمی زمین و مسکن را ندارند، شده و با سرعت مهارنشدنی اشغال می‎گردند. از سوی دیگر چنین نتیجهگیری شد که اسکان‌های غیر رسمی عامل برجسته و غالب در شهرنشینی و تهیه مسکن برای فقرای شهری می‌باشد که نباید به مانند بخشی از بحران کشوری مسکن، بلکه به عنوان سهم فقرا، برای حل مسئله خودشان نگریسته شود. در ادامه، به وضعیت اسکانهای غیر رسمی در سطح دنیا (کشورهای جنوب و شمال) اشاره شد و مشخص گردید که در کشورهای جنوب، شهرنشینی و رشد سریع آن تحت تاثیر مسایل اقتصادی- سیاسی و اکولوژی انسانی آنها قرار دارد و بارزترین مشکلی که اوضاع نابسامان اقتصادی و توسعه برونزا در شهرهای کشورهای جنوب به نمایش می‌گذارد؛ ایجاد حاشیهنشینی و اسکان های غیررسمی می‌باشد. در کشورهای شمال نیز پدیده اسکان غیررسمی از بدو پیدایش، حاصل ذات نظام سرمایهداری، اهداف سود طلبانه آن و آنچه که در جوامع امروزی به آن “پیشرفت” اطلاق می‌گردد، بوده است. وی‍ژگی‌های اسکان غیر رسمی در ادامه مورد بحث قرار گرفت و مشخص گردید که این سکونتگاه‌ها درون یا مجاور شهرها، با بافت کالبدی نابسامان و عمدتاً خودرو شکل می‌گیرند و دارای مصالح نامرغوب و فاقد مالکیت رسمی هستند وبه دلیل اشتغال در بازار غیر رسمی درآمد کمی را دارا می‌باشند. همچنین به علل پیدایش اسکان‌های غیر رسمی اشاره و بحث شد که علل پیدایش این سکونتگاه‌ها را باید در عوامل ساختاری جامعه، علل سازمانی، فقدان سیستم های حمایتی و مشارکتی و … جستجو کرد.
از موضوعات دیگر مورد بحث، رویکردها و رهیافت های مداخله در اسکان های غیررسمی است که از دیدگاه‌های متفاوت و در مقاطع زمانی مختلف مورد بررسی قرار گرفت. بر این اساس مشخص گردید که مناسب‌ترین رویکرد در نحوه برخورد با اسکانهای غیر رسمی، دیدگاه اصلاح طلبانه می‌باشد که در چارچوب آن راهبرد توانمندسازی مناسب ترین راهحل برای چارهجویی مشکل سکونتگاه‌های غیررسمی به شمار می‌رود. بر اساس دورههای زمانی نیز، از دهه‌ی 1960 تا اواخر دهه‌ی 1970 طرح های مختلفی از جمله؛ طرح خانه سازی دولتی(دهه‌ی 1960)، طرح اراضی و خدمات (دهه‌ی 1970)، طرح ارتقاء سکونت (دهه‌ی 1970) و … برای برخورد و مقابله با اسکانهای غیررسمی به اجرا گذاشته می‌شود که هر یک به طور موقتی مشکل را حل کرده، ولی در دراز مدت کارایی نداشتهاند. از دهه‌ی 1980 به بعد و به دنبال عدم توفیق طرحهای مذکور، راهبرد توانمندسازی پیشنهاد می‌شود که به همراه سیاستهای ارتقاء و بهسازی محیط، به دنبال یک تغییرات اصولی در فرایند اسکان گروههای کم درآمد شهری بود.
در ادامه به فرآیند توانمندسازی پرداخته شده و این فرآیند در یک مجموعه چهار شناختی که انعکاس دهنده نگرش افراد در مورد نقشهای کاری آنهاست مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرد و نتیجه اینکه؛ ارتقاء فرآیندهای توانمندسازی می‌باید در حوزه‌های فردی،‌گروهی، محدوده‌ای و نهایتاً فرامحلی(شهری/ منطقه ای) پی‌گیری شود. به دنبال آن، رویکردها و ابعاد توانمندسازی مورد بحث قرار می‌گیرد که بر این اساس، توانمندسازی افراد به عنوان محور حرکت توسعه‌ای است تا مقولات بعدی نظیر؛ توانمندسازی گروههای محلی و محلات نیز حاصل شود. در ادامه عواملی که می‌توانند به توانمندسازی افراد و فرایند آن کمک کنند به صورت نمودارهایی بیان می‌شود که بر آن اساس، تفویض اختیار، رضایت مبتنی بر عملکرد، غنی سازی کارکرد اجتماعی، مدیریت مشارکتی و مشارکت در هدف‌گذاری می‌توانند به توانمندسازی افراد و فرایند آن کمک کنند.
موضوع بسیار مهمی که در انتهای فصل چارچوب نظری تحقیق مورد بحث قرار می‌گیرد، ارائه یک الگوی کلی از راهبرد توانمندسازی بر محور انسان و مشارکت گروه های اجتماعی می‌باشد که در آن سه محور؛ افراد ساکن، ساختار مدیریتی و ارتقاء محلات رئوس اساسی حرکت را تشکیل می‌دهند.در نهایت، پس از بحث و بررسی در خصوص وضعیت اسکان های غیررسمی و شناخت این پدیده و همچنین رویکردهای مداخله در اینگونه بافت‌ها از دهه‌ی 1960 تا کنون، راهبرد توانمندسازی با توجه به تجارب موفق آن در بهبود وضعیت سکونتگاه‌های غیر رسمی و اتفاق نظر جهانی در خصوص آن، به عنوان رویکرد نظری تحقیق، برای ساماندهی و بهسازی و بهبود کیفیت زیست در محدوده در نظر گرفته شده است.
6-1-2- نتایج تجربی
با توجه به یافته‌های پرسشنامه و نتایج حاصل از انجام آزمون همبستگی پیرسون می‌توان پیرامون روابط بین متغیرهای مختلف به تحلیل نشست و فرضیات تحقیق به قرار زیر رد یا مورد پذیرش قرارداد:
فرضیه اول: بنظر می‌رسد مهاجرت‌های شهری و روستایی یکی از دلایل شکل گیری وگسترش اسکان غیررسمی در محدوده مورد مطالعه می‌باشد.
نتایج بررسیهای انجام شده بر روی سه مولفه درصد مهاجران وارد شده به محدوده، مبدا مهاجرت ساکنین به محدوده، دلیل مهاجرت ساکنین به محدوده نشان داد که مهاجرت های روستا- شهری نقش مهمی در شکل گیری و گسترش اسکان غیررسمی داشته است و فرضیه اول تحقیق به استناد به آمارهای موجود مورد تائید است. در توضیح علت شکلگیری اسکان غیر رسمی می‌توان گفت این پدیده معلول سیاستهای ناموزون ملی و منطقه ای بوده و هر روز نیز با فاصله گرفتن مرکز از پیرامون رو به گسترش بوده است و لازم است تصمیمسازان، سیاستگذران ملی و منطقه ای با برقراری تعادل سرزمینی از وقوع این پدیده جلوگیری نمایند.
فرضیه دوم: به نظر می‌رسد تقویت سرمایه اجتماعی می‌تواند نقش موثری در توانمندسازی سکونتگاه‌های غیر رسمی داشته باشد.
برای بررسی سرمایه اجتماعی در محدوده از شاخصهایی نظیر شبکه اجتماعی، تعامل اجتماعی، مشارکت اجتماعی، پیوندهای همسایگی و اعتماد اجتماعی استفاده شد. به منظور بررسی سرمایه اجتماعی در محدوده دولتخواه و اسماعیلآباد از آزمون t بهره گرفته شد. بررسی شاخص‌های موجود حاکی از این بود که وضعیت سرمایه اجتماعی در محدوده در وضعیت مناسبی قرار دارد و تنها در شاخص اعتماد اجتماعی سطح معناداری کمتر از حد ارزیابی شده است.
فرضیه سوم: بنظر می‌رسد برنامهریزی جهت ساماندهی و توانمندسازی با استفاده از مشارکت‌های مردمی بهترین راهحل برای حل مسئله اسکان غیررسمی در محدوده می‌باشد.
بررسی رابطه بین این دو متغیر نشان داد که بالا یا پایین بودن میزان مشارکت ساکنین بر ساماندهی و توانمندسازی سکونتگاه‌های غیررسمی محدوده تاثیر مثبتی داشته است. به عبارت دیگر چنانچه ساکنین سکونتگاه‌های غیر رسمی در طرح های ساماندهی و توانمندسازی این گونه محدوده‌ها مشارکت داده شوند و یا خود در برنامه هایی چون تشکیل سازمان‌ها و تشکلهای مردم نهاد شرکت کنند روند ساماندهی و بهبود وضعیت این سکونتگاهها تسریع خواهد شد. با توجه به ادبیات تئوریک در باب توانمندسازی که بر روی موضوعات مشارکت اجتماعی و استفاده از ظرفیت‌های درونی اجتماعات محلی تأکید شده است و با توجه به تمامی آنچه که در خصوص ویژگی‌های محدوده و اهالی ساکن در آن ذکر شد؛ اجرای راهبردهای توانمندسازی که بر مشارکت اهالی ساکن در محلات و ظرفیت‌های بالقوه آنها تکیه دارد از یک سو و تمایل به مشارکت و ظرفیت‌های مناسب اجتماعی در محدوده از سوی دیگر، می‌تواند موجبات بهبود کیفیت زندگی در اسکان غیررسمی محدوده را فراهم آورد.
6-1-3- ارزیابی مسائل و مشکلات
اساس هر برنامهریزی و تعیین اهداف و راهبردهای آن، شناخت و ارزیابی مسائل و مشکلات می‌باشد. در این بخش نیز به منظور برنامه ریزی و تعیین راهبردها و سیاست‌های مداخله در محدوده مورد مطالعه، مسائل و مشکلات موجود از دو منظر اهالی ساکن در محل(اطلاعات حاصل از پرسشنامه) و کارشناسان مورد بررسی و ارزیابی قرار می‌گیرد.
6-1-3-1- مسائل و مشکلات از دید اهالی ساکن در محل
یافته های حاصل از پرسشنامه نشان می‌دهد که اهالی ساکن در محدوده مورد مطالعه با مسائل و مشکلات زیادی رو در رو هستند. در سؤال آخر پرسشنامه از پاسخگویان خواسته شده بود تا بر اساس اولویت، دو مشکل عمده محله خود را ذکر کنند. با توجه به این که مشکلات عنوان شده، زیاد و در موضوعات مختلفی بود. لذا اقدام به دستهبندی مسائل بر اساس مشکلات موجود در بخش خدمات شهری، مدیریت شهری، امنیت اجتماعی و … گردید. بر پایه این دسته بندی، بیشترین مسائل و مشکلات مطرح شده در اولویت اول از سوی پاسخگویان، مربوط به بخش خدمات شهری با 3/78 درصد می‌باشد. مشکلات مربوط به خدمات شهری در اولویت دوم نیز بیشترین میزان را با 38 درصد به خود اختصاص داده است. جدول شماره 30 مشکلات مطرح شده از سوی پاسخگویان را در دو اولویت اول و دوم نشان می‌دهد.
جدول شماره 6-1: مشکلات مطرح شده از سوی پاسخگویان بر اساس اولویت اول و دوم
مشکلات
اولویت اول
اولویت دوم
تعداد
درصد
تعداد
درصد
ضعف خدمات شهری
94
3/78
57
38
ضعف مدیریت شهری
14
7/11
41
3/27
ضعف فرهنگی و امنیت اجتماعی
12
10
11
3/7
فقر و بیکاری
–
–
10
7/6
جمع پاسخگویان
120
100
119
100
با توجه به جدول فوق، مشکل فقر و بیکاری، در اولویت اول مطرح نبوده، ودر اولویت دوم نیز کمترین میزان را از نظر پاسخگویان با 7/6 درصد به خود اختصاص داده است. این در حالی است که فقر و بیکاری از مهمترین و اساسی‌ترین مسائل گریبانگیر سکونتگاه‌های غیر رسمی می‌باشد. دلیل این امر شاید به خاطر تأکید سؤال بر مشکلات موجود در محله و نه مشکلات شخصی می‌باشد. لذا مشکلات عنوان شده بیشتر معطوف به محله بوده است.
6-1-3-2-مسائل و مشکلات و امکانات از دید کارشناسان
به منظور شناخت درست مسائل و مشکلات و میزان وزن و اهمیت آنها در محدوده مورد مطالعه، مشکلات استخراج شده از پرسشنامه و بازدیدهای میدانی در حوزه‌های مختلف گردآوری شده و از طریق تکنیک دلفی مورد ارزیابی قرار گرفت. دلفی روشی است برای بهره‌گیری از نظرات جمعی کارشناسان مطلع و دست‌اندرکار در تعیین امتیاز عوامل. به این ترتیب که، ابتدا عوامل اعم از مشکلات یا امکانات از سطح محدوده مورد مطالعه، استخراج می‌شود و در اختیار حداقل 5 کارشناس قرار می‌گیرد تا با توجه به شناخت خود، به هرکدام از عوامل امتیاز دهند. این امتیازها جمع‌آوری می‌شود و میانگین آنها به دست می‌آید. میانگین امتیازات به همراه امتیاز اولیه داده شده بوسیله هرکارشناس در اختیار وی قرار می‌گیرد تا امتیاز اولیه خود را با توجه به میانگین تصحیح کند؛ مجدداً امتیازات

بار دوم اخذ می‌شود و باز هم میانگین آنها محاسبه می‌گردد. بالاخره پس از چندین بار، میانگین امتیازات بدست آمده که تشابه و نزدیکی زیادی با هم دارند، ملاک تعیین امتیاز نهایی عامل قرار می‌گیرد.( Ahlqvist, 2003:23) بر این اساس، مسائل و مشکلات موجود در محدوده مورد مطالعه در اختیار چند تن از کارشناسان آگاه شهرداری قرار گرفت و پس از طی مراحل ذکر شده فوق، وزن و اهمیت مشکلات و امکانات موجود در محله مورد نظر، در حوزه های مختلف کالبدی، اقتصادی – اجتماعی و … به دست آمد. جدول شماره 31 مسائل و مشکلات و امکانات موجود در محدوده مورد مطالعه را که بر پایه تکنیک دلفی به دست آمده، نشان می‌دهد.
جدول شماره 6-2: مسائل و مشکلات و امکانات به دست آمده در حوزههای مختلف در محدوده مورد مطالعه
حوزه
مسائل و مشکلات
امکانات
کاربری زمین
کمبود کاربری آموزشی
——
کمبود کاربری ورزشی
کمبود کاربری پارک و فضای تفریحی
کمبود کاربری درمانی و بهداشتی
فقدان کاربری فرهنگی
توزیع نامناسب معدود خدمات عمومی موجود در سطح محله
اجتماعی – اقتصادی
تراکم بالای جمعیتی
امکان تأمین برخی از کمبودهای خدماتی ساکنان حاشیه ازطریق استفاده از تأسیسات و خدمات عمومی بافت‌های مسکونی برخوردار همجوار
میزان بالای بیکاری ساکنان بویژه جوانان
بالا بودن بعد خانوار
وجود نیروی کار فراوان برای ایجاد فعالیت‌های اقتصادی جدید
پایین بودن توان مالی ساکنان به تبع وضعیت اشتغال و درآمد
مشارکت پایین زنان در فعالیت‌های اقتصادی
پایین بودن امنیت اجتماعی
فقدان سازمان‌های اجتماعی و اجتماعات محلی رسمی در سطح محله
نزدیکی با بازار میل نعمت آباد و یافت آباد
مشارکت پایین مردم به تبع وضعیت مالی و درآمد پایین اکثریت ساکنان
وجود جرم و بزه اجتماعی بویژه در زمینه اعتیاد و قاچاق مواد مخدر
وجود کارگاه‌ها و تولید های مبل و نقش آن در اشتغال ساکنان
مسکن
قدمت زیاد بخش عمده‌ای از ابنیه
غلبه مسکن تک‌خانواری و یک طبقه به عنوان یکی از پتانسیل‌های نوسازی و افزایش تراکم در بافت‌های مسکونی
ریزدانگی قطعات مسکونی
بالابودن تعداد خانوار در واحدهای مسکونی
پایین بودن میزان نوسازی در بافت‌های مسکونی
ساخت مسکن بدون هیچ نقشه و طرح اولیه معماری و اصول مهندسی
ساخت و ساز توسط افراد غیرفنی و عمدتاً افراد خانوار
استفاده از مصالح نامرغوب و ارزان
قدمت زیاد بخش مهمی از ابنیه و گرایش مردم به نوسازی
ساخت و ساز بدون زیرسازی
بدون سند بودن بخش عمده‌ای از واحدهای مسکونی به عنوان مهمترین مانع برای نوسازی مسکن
بالا بودن تراکم مسکونی در هکتار
بی‌نظمی در فضاهای پر و خالی قطعات همجوار شبکه‌های دسترسی
آسیب‌پذیری بالای واحدهای مسکونی در برابر خطرات زلزله به دلیل شیوه ساخت و نوع مصالح ساختمانی مورد استفاده
ناهماهنگی شدید در اندازه قطعات مسکونی و ترکیب نامناسب آنها نسبت به یکدیگر و شبکه معابر به تبع شکل‌گیری ارگانیک بافت‌های مسکونی
ساختار کالبدی و سیمای شهر
گسست کالبدی محله از مجموعه شهر و ناهمخوانی و ناهماهنگی با بافت‌های شهری همجوار
ماندگاری جمعیت بومی و استمرار روند جمعیت‌پذیری و اسکان در بافت مسکونی
ضعف خوانایی و جنبه‌های ادارکی از فضا به لحاظ ضعف و کمبود عناصر تشکیل‌دهنده تصویر ذهنی
عدم انسجام و تداوم استخوانبندی شهر در گستره محله
کمبود، تجهیز نشدگی و عدم توزیع مناسب فضای عمومی یا عملکرد محله‌ای و ناحیه‌ای
فقدان پیوستگی مناسب فضاهای جداره محورهای اصلی و مهم محله
وجود فضاهای رهاشده و ناامن در داخل و پیرامون بافت
ناکارآمدی شبکه جمع‌آوری آب‌های سطحی و فاضلاب و نقش آن در ایجاد تصویر ذهنی نامناسب از محله
طبیعی وزیست محیطی
قرارگیری بخش مهمی از پهنه در داخل و حریم مسیل‌ها
نزدیکی به گسل‌های اصلی(ری)
فقدان شبکه فاضلاب مناسب
ضعف شدید سیستم جمع‌آوری آب‌های سطحی
وجود حشرات موذی بویژه پشه و مگس به تبع رهاشدگی فاضلاب‌های خانگی در کوچه‌ها و جوی معابر و تجمع زباله در فضاهای باز و رها شده
وجود کانال‌های طبیعی و مسیل‌های مورد استفاده برای دفع فاضلاب و آبهای سطحی
حمل و نقل
وجود و وفور معابر کم‌عرض در نتیجه شکل‌گیری ارگانیک بافت‌های مسکونی
——
نبود سلسله مراتب در شبکه‌های ارتباطی موجود
ضعف شدید سیستم اتوبوسرانی بویژه ازنظر تعداد خطوط، محل ایستگاه‌ها و فرسودگی شدید ناوگان
——
عدم اجرا و یا نیمه‌کاره ماندن شبکه‌های دسترسی پیشنهادی طرح‌های جامع و تفصیلی مصوب
ضعف شدید ارتباطات شرقی – غربی در سطح محله
عدم تفکیک سواره و پیاده‌رو در معابر اصلی و محلی
مدیریت و مشارکت
عدم به رسمیت شناختن مناطق حاشیه‌نشین توسط مدیریت شهری و دستگاه‌های اجرایی ذیربط و ارائه خدمات و تسهیلات معدود و ناکارآمد به ساکنان
وجود سند ملی توانمندسازی و ساماندهی اسکان غیررسمی و تشکیل ستاد توانمند سازی در استانداری به عنوان عامل زمینه‌ساز تغییر نگرش بخش‌های دولتی و عمومی نسبت به پدیده اسکان‌های غیر رسمی
تعدد مراکز تصمیم‌گیری و وجود نامعلومی‌ها به تبع دخیل بودن سازمان‌ها و ادارات مختلف در توسعه و عمران محله
عدم توجه مدیریت شهری و دستگاه‌های اجرایی به شرایط خاص کالبدی، اقتصادی و اجتماعی محله به‌ویژه در هنگام محاسبه و اخذ عوارض ارائه خدمات و تسهیلات شهری
تشکیل شرکت توسعه و عمران و توانمندسازی به عنوان متولی رسیدگی به امور اسکان های غیررسمی
بدبین شدن مردم به مدیران شهری و دستگاه‌های اجرایی بویژه شهرداری و استانداری به دلیل خلف وعده‌های مکرر آنها در ارتباط با بهبود وضعیت محله
مشارکت پایین مردم به تبع توان مالی بسیار پایین اکثریت ساکنان
آمادگی بالای مردم برای مشارکت در زمینه‌های خدمات عمومی و احداث و تعریض معابر
کمبود سازمان‌های غیردولتی (N.G.O) و اجتماعات محلی (C.B.O) در سطح محله (کمبود مشارکت سازمان یافته مردم)
مأخذ: نتایج حاصل از بازدیدهای میدانی، پرسشنامه
جدول فوق نشان دهنده غلبه کامل مشکلات بر امکانات می‌باشد. عمده ترین مشکلات در حوزه های اقتصادی- اجتماعی، مسکن و مدیریت و مشارکت به چشم می‌خورد. حوزه‌هایی که مشکلات عدیده در آنها از نشانه های اسکان‌های غیر رسمی درهر کشوری می‌باشد. با این حال، آنچه قابل توجه به نظر می‌رسد، امکانات و پتانسیل های بالقوه در حوزه مدیریت و مشارکت است که از نیازهای راهبرد توانمند سازی در ساماندهی اسکان‌های غیر رسمی به شمار می‌رود.
6-2- ارائه راهبردها و سیاست‌های پیشنهادی
در این بخش سعی شده است بر اساس آنچه که تاکنون در خصوص محدوده مورد نظر بررسی و مطالعه گردید و همچنین بر پایه مسائل و مشکلات رو در روی محدوده در حوزه‌های مختلف، راهبردهای متناسب با توانمندسازی و ساماندهی محدوده در هر حوزه مطرح و سیاست‌هایی نیز بر اساس راهبردها تعیین شود.
در این مرحله، راهبردها بر اساس استنتاج از مسایل و درنظرگرفتن وزن و اهمیت مشکلات شناسایی شده و نیز امکانات مؤثر در زمینه حل و یا رفع مشکلات تعیین می‌شود. به‌منظور بیان نظام‌مند راهبردها و همچنین ایجاد زمینه‌ای مناسب برای مطابقت‌دادن آنها با مشکلات و امکاناتی که بیشترین وزن و اهمیت را داشته‌اند، راهبردها بر اساس مباحث مطالعاتی و تبیین مشکلات و امکانات مزبور مشخص شده‌اند که در ادامه به تبیین آنها پرداخته می‌شود.
6-2-1- راهبردها و سیاست های مرتبط با مسکن
با توجه به مشکلات و امکانات فوق، راهبرد و سیاست های مربوط به مسکن بدین شرح است:
راهبرد: بهبود کمی و کیفی مسکن در پهنه‌های حاشیه‌نشین
سیاست ها:
– نوسازی سکونتگاههای غیر رسمی محدوده
– افزایش ایمنی بافت‌های مسکونی در برابر سوانح طبیعی
6-2-2- راهبردها و سیاست های مرتبط با مبحث اجتماعی ـ اقتصادی
بر اساس مشکلات و امکانات فوق‌الذکر، راهبردها و سیاست های مربوط به مباحث اجتماعی ـ اقتصادی به شرح زیر تعیین شده‌اند:
راهبرد1 : افزایش توان اقتصادی ساکنان اسکان غیررسمی محدوده
سیاست‌ها :
-گسترش فعالیت‌های اقتصادی کوچک و متوسط مقیاس با تأکید بر افزایش مشارکت اقتصادی زنان
– ایجاد شرایط مناسب برای مشارکت و بهره‌وری اقتصادی ساکنان از مراکز کارگاهی و تولیدی.
راهبرد2: بهبود شرایط اجتماعی ـ فرهنگی در اسکان غیررسمی محدوده
سیاست‌ها :
– ارتقاء فرهنگ شهروندی در سطح محدوده
– ارتقاء امنیت اجتماعی
– غنی سازی اوقات فراغت
– کاهش موالید در بین ساکنان
– افزایش سطح سواد ساکنان
6-2-3- راهبرد و سیاستهای مرتبط با مبحث کاربری زمین
براساس مشکلات اساسی و مهم و نیز امکانات اساسی و مؤثر در زمینه رفع مشکلات و کمبودها، راهبرد و سیاست مربوط به کاربری زمین عبارتست از:
راهبرد : افزایش کمیت و کیفیت تسهیلات و خدمات عمومی و ایجاد تعادل در توزیع آنها
سیاست‌ : توزیع مناسب و متعادل تسهیلات و خدمات عمومی و رفع کمبودهای موجود
6-2-4- راهبرد و سیاست های مرتبط با مبحث حمل و نقل
براساس مشکلات و امکانات فوق‌الذکر، راهبرد و سیاستهای مربوط به مبحث حمل و نقل و ترافیک عبارتست از:
راهبرد : بهبود وضعیت حمل و نقل در اسکان غیررسمی محدوده
سیاست‌ها :
– بهبود وضعیت شبکه‌های دسترسی
– تعادل بخشی فضای کالبدی پهنه‌ها از طریق توزیع مناسب و متعادل کاربری‌ها و رفع کمبودهای خدماتی به‌منظور کاهش ضریب سفر ساکنان
– هماهنگ‌سازی الگوی توزیع کاربری‌ها با شبکه حمل و نقل
– ایجاد زمینه بهبود خدمات‌رسانی سیستم حمل و نقل عمومی
6-2-5- راهبرد و سیاست های مرتبط با مبحث محیط زیست
با توجه به مشکلات و امکانات فوق‌الذکر، راهبرد و سیاست های مربوط به مبحث محیط زیست در محدوده به شرح زیر خواهد بود:
راهبرد: ارتقاء کیفیت محیط زیست اسکان غیررسمی محدوده
سیاست: کاهش عوامل و شرایط پیدایش حیوانات موذی
6-2-6- راهبردها و سیاست‌های مرتبط با مبحث مدیریت و مشارکت
با توجه به مشکلات و امکانات فوق‌الذکر، راهبردها و سیاستهای مربوط به مدیریت و مشارکت به شرح زیر تعیین شده‌اند:
راهبرد1 : تقویت و ارتقاء نقش ستاد توانمندسازی و ساماندهی اسکان غیررسمی در مدیریت امور شهری و خدماتی پهنه‌های اسکان غیررسمی
سیاست :گسترش دامنه اختیارات شرکت توسعه و عمران و توانمندسازی مناطق اسکان غیررسمی در زمینه سیاستگذاری، برنامه‌ریزی و اجرای فعالیت‌های عمرانی و غیرعمرانی در پهنه‌های اسکان غیررسمی
راهبرد2 : ارتقاء نقش و جایگاه ساکنان پهنه‌های حاشیه‌نشین در نظام تصمیم‌سازی و تصمیم‌گیری امور شهری پهنه‌های مزبور
سیاست : ایجاد زمینه مشارکت مردم و سازمان‌های مردمی (NGO) و اجتماعات محلی
(CBO)‌ها در امور مربوط به پهنه‌های اسکان غیررسمی
در انتها با توجه اهمیت موضوعات مرتبط با مشارکت، آموزش، ظرفیت سازی و … در اسکان‌های غیررسمی، طرح¬های پیشنهادی به شرح زیر در ارتباط با موضوعات فوق در قالب راهبرد توانمندسازی ارائه می‌گردد که می‌تواند موجبات بهبود کیفیت زندگی ساکنان محدوده را فراهم آورد.
1) سنددار کردن واحدهای مسکونی به عنوان یکی از موانع اصلی نوسازی
2) طرح ایجاد مراکز خود اشتغالی
3) ایجاد بازارهای روز و هفتگی ویژه ارائه و فروش تولیدات مراکز خوداشتغالی
4) تسریع و تسهیل اعطای وام خود اشتغالی به ساکنان
5) تشکیل صندوق‌های خرده وام در سطح محدوده
6) برگزاری کلاس‌های

فقرروستایی با 56.6 درصد،وجود امکانات شهری با 28.3 درصد، مسائل فرهنگی و اجتماعی روستا با 1.5و یافتن شغل مناسب با 13.6 درصد علل اصلی مهاجرت ساکنین به محدوده مورد مطالعه بوده است. این در حالی است فقر روستایی و بهرهگیری از امکانات شهری به ترتیب بیشترین انگیزش را در حرکت مهاجرین به سمت شهر داشتهاند. مهاجرت به این مناطق بطور کامل با نظریه جذب و دفع تبیین می‌گردد بنابراین ضروری است که در سطح استانی و ملی به گونه ای همزمان شهر و روستا را در مسیر برنامه ریزی قرار داد.نتایج بررسی های انجام شده بر روی سه مولفه درصد مهاجران وارد شده به محدوده، مبدا مهاجرت ساکنین به محدوده و دلیل مهاجرت ساکنین به محدوده مورد مطالعه نشان داد که مهاجرت های روستا- شهری نقش مهمی در شکلگیری و گسترش اسکان غیررسمی داشته است و فرضیه اول تحقیق به استناد به آمارهای موجود مورد تائید است. در توضیح علت شکلگیری اسکان غیررسمی می‌توان گفت این پدیده معلول سیاستهای ناموزون ملی و منطقهای بوده و با فاصله گرفتن مرکز از پیرامون رو به گسترش بوده است و لازم است تصمیمسازان، سیاستگذران ملی و منطقهای با برقراری تعادل سرزمینی از وقوع این پدیده جلوگیری نمایند.
5-2-2- آزمون فرضیه دوم
به نظرمی‌رسد تقویت سرمایه اجتماعی می‌تواند نقش مهمی در توانمندسازی اسکان غیررسمی در منطقه 19شهر تهران ایفا نماید.
به کارگیری رویکرد مشارکت در توانمندسازی سکونتگاههای غیر رسمی بی شک مستلزم بسیج نهادها و گروههای مردمی و استفاده از نظر کارشناسان خبره در این زمینه میباشد به عبارتی برنامهریزی باید با مشارکت واقعی و با مردم باشد.توجه به یکپارچگی فضایی و اجتماعی حاشیهنشینان و ساکنین کم درآمد در گرو استفاده از توان و استعداد ساکنان میباشد.به عبارتی در رویکرد توانمند سازی مشارکت، همگرایی و تشریک مساعی تمام نقش آفرینان در کنار نقش تسهیلگر بخش دولتی امری حیاتی میباشد. توانمند سازی بر دیدگاه فقر زدایی و توسعه پایدار انسان محور با تکیه برمشارکت شهروندان و شهر(مدیریت شهری) متکی است. فرآیند تبیین مفهوم مشارکت در رشد و توسعه سکونتگاههای برپایه کمک به ساکنان به منظور درک توانمندیهای خود و پذیرش این نکته که بدون وابستگی به بیرون، میتوانند در ارتقای کیفیت حیات جمعی موثر و عملاً در بهبود شرایط زندگی خود مفید باشند آغاز میشود. در این فرآیند توجه به سیاستهای توسعه اصلاح طلبانه (در برخورد با این پدیده نابهنجار شهری) به تدریج روند تکاملی خود را طی کرده و به سمت استراتژیهای تشکیل سرمایه اجتماعی سوق یافتهاند. این امر در سایه مشارکت مردمی و با ظرفیتسازی و ایجاد نهادهای لازم(غیر دولتی) و بالا بردن توانمندیهای گروههای اجتماعی(از طریق برنامه های آموزشی، بهداشتی، اجتماعی، اقتصادی و..)امکانپذیر خواهد بود.که پیامدهای مطلوب متعددی از قبیل ارتقا شأن سکونت گذر از حاشیه به متن، کاهش جرم، اعتمادسازی و… را در بر خواهد داشت. به عبارتی بهترین منبع افزایش رفاه وبهبود اقتصادی در یک اجتماع، استفاده از سرمایه اجتماعی است که در هنجارها و شبکه‌ها شکل میگیرد.در همین راستا تحقیق حاضر سعی بر آن دارد تا وضعیت سرمایه اجتماعی را در دو محدوده دولتخواه و اسماعیل آباد را مورد آزمون قرار دهد تا بتوان در صورت ممکن از بطن این سرمایه توانمندسازی را امکانپذیر نمود.
5-2-2-1- شبکه اجتماعی
برای بررسی شبکه اجتماعی از گویه‌های تا چه حد افرادی در اطراف شما وجود دارد که می‌توانید برای انها درد دل کنید؟ تا چه حد افرادی در اطراف شما وجود دارد که شما را درک می‌کنند؟ تا چه حد افرادی در اطراف شما وجود دارد که به شما آرامش می‌دهند؟ تا چه حد افرادی در اطراف شما وجود دارد که می‌توانید از انها مشورت بگیرید؟ انتخاب گردیده است. با توجه به خروجی جداول t که در زیر آمده است، می‌توان گفت : در دو محدوده دولتخواه و اسماعیل آباد فرض H0 به نفع H1 رد می‌شود. یعنی در این 2 محدوده میزان شبکه اجتماعی بیش از میانگین ارزیابی شده است. بیشترین میزان اعتماد اجتماعی با 18.70 مربوط به محدوده اسماعیلآباد و کمترین با 15.93 مربوط به محدوده دولتخواه است .
جدول شماره 5-16: علت مهاجرت از مناطق اطراف
sig
اختلاف میانگین
میانگین محاسبه شده
میزان t
محلات مورد بررسی
.000
2.10
17.10
4.7
دولتخواه
.002
3.70
18.70
4.45
اسماعیل آباد
5-2-2-2- تعامل اجتماعی
برای بررسی تعامل اجتماعی از گویه‌های تا چه حد به بازدید از اقوام و خویشان اهمیت می‌دهید؟ تا چه حد در مناسبت‌های مذهبی ومراسم محدوده شرکت می‌کنید؟ آیا پیشرفت امور محدوده در گرو تعامل و همکاری است؟ آبا با نهادهای موجود در محدوده و منطقه در ارتباط هستید؟ استفاده شده است. باتوجه به خروجی جداول t که در زیر آمده است، می‌توان گفت در دو محدوده دولتخواه و اسماعیلآباد فرض H0 به نفع H1 رد می‌شود. یعنی در این 2 محدوده میزان شبکه اجتماعی بیش از میانگین ارزیابی شده است. بیشترین میزان اعتماد اجتماعی با 18.60 مربوط به محدوده اسماعیلآباد و کمترین با 18.12 مربوط به محدوده دولتخواه است .
5-2-2-3- مشارکت اجتماعی
برای بررسی مشارکت اجتماعی از گویه‌های تا چه حد در جلسه‌های عمومی محدوده شرکت می‌کنید؟ تا چه حد با ساکنین در امور محدوده همفکری و مشورت می‌کنید؟ تا چه حد در فعالیت‌های عمرانی محدوده مشارکت عمومی می‌کنید؟ تا چه حد از هم محدوده ای‌ها جهت انجام امور محدوده دعوت می‌کنید؟ استفاده شده است. باتوجه به خروجی جداول t که در زیر آمده است، می‌توان گفت در دو محدوده دولتخواه و اسماعیل آباد فرض H0 به نفع H1 رد می‌شود. یعنی در این 2 محدوده میزان مشارکت اجتماعی بیش از میانگین ارزیابی شده است. بیشترین میزان اعتماد اجتماعی با 19.27 مربوط به محدوده دولتخواه و کمترین با 18.78 مربوط به محدوده اسماعیل آباد است .
برای بررسی پیوندهای همسایگی از گویه‌های همدلی و یکرنگی میان همسایگان وجود دارد. در طول روز با همسایه‌ها در ارتباط هستیم. در انجام برخی از کارها با همسایگان مشورت می‌کنیم. در صورت بروز اختلاف میان همسایگان به صورت کدخدامنشانه حل می‌شود.استفاده شده است. باتوجه به خروجی جداول t که در زیر آمده است، می‌توان گفت در دو محدوده دولتخواه و اسماعیل آباد فرض H0 به نفع H1 رد می‌شود. یعنی در این 2 محدوده میزان پیوند همسایگی بیش از میانگین ارزیابی شده است. بیشترین میزان پیوند همسایگی با 19.19 مربوط به محدوده اسماعیل آباد و کمترین با 18.52 مربوط به محدوده دولتخواه است.
جدول شماره 5-17: علت مهاجرت از مناطق اطراف
sig
اختلاف میانگین
میانگین محاسبه شده
میزان t
محلات مورد بررسی
.005
3.12
18.12
6.65
دولتخواه
.012
2.46
18.60
4.65
اسماعیل آباد
5-2-2-4- میزان اعتماد اجتماعی
برای بررسی میزان اعتماد اجتماعی گویه‌های اعتماد به توصیه‌های مسئولان شهری، اعتماد به شرکاء در محیط کاری، اعتماد به مامورین دولتی، اعتماد به انتخاب گردیده است. باتوجه به خروجی جداول t که در زیر آمده است، می‌توان گفت در دو محدوده دولتخواه و اسماعیل آباد فرض H1 به نفع H0 رد می‌شود. یعنی در این 2 محدوده میزان پیوند همسایگی به میانگین نرسیده است. بیشترین میزان اعتماد اجتماعی با 17.30 مربوط به محدوده دولتخواه و کمترین با 16.30 مربوط به محدوده اسماعیل آباد است.
5-2-3-آزمون فرضیه سوم
به نظر می‌رسد برنامهریزی جهت توانمندسازی و ساماندهی با استفاده از مشارکتهای مردمی بهترین راه حل برای حل مسئله اسکان غیررسمی در محدوده می‌باشد.
همانطور که در فصل مبانی نظری پژوهش حاضر بیان شد با توجه به چالشی که مدیریت شهری در جلوگیری از شکل گیری و گسترش سکونتگاههای غیررسمی با آن مواجه است تا کنون چندین رویکرد مداخله در سکونتگاه‌های غیر رسمی به کار گرفته شده است. تجربه سایر کشورهای درحال توسعه و حتی شهرهای کشورمان نشان داده است که توانمند سازی سکونتگاههای غیررسمی با رویکرد مشارکت مردمی بهترین گزینه جهت ساماندهی و جلوگیری از رشد بیش از پیش این سکونتگاه‌هاست. در همین راستا 4 رویکرد در پرسشنامه گنجانده شده است و از مدیریت شهری و کارشناسان پرسیده شده است که به شرح زیر است:
مشارکت مردمی شامل(ایجاد شهردار محدوده، ایجاد بانک زمین و مسکن با کمک ساکنین جهت جلوگیری از ساخت و ساز بیرویه،تشکیل NGO‌های محلی، شرکت دادن ساکنین در فرایند طرح‌ها وبرنامه‌های مدیرت شهری از مرحله تهیه تا نظارت و ارزشیابی)
بهسازی وتوانمندسازی با رویکرد دخالت بخش دولتی
پاکسازی و جابهجایی سکونتگاههای غیررسمی
نادیده انگاشتن و بیتوجهی به سکونتگاه‌های غیررسمی
به منظور آزمون فرضیه سوم تحقیق از آزمون فریدمن استفاده شده است. به کارگیری این آزمون بدین جهت بوده است تا از میان گزینههای حل مسائل و مشکلات اسکان غیررسمی بهترین گزینه را شناسایی و ارائه دهیم.
نتایج بدست آمده با استفاده از آزمون فریدمن برای رتبهبندی روش‌های حل مشکلات سکونتگاه‌های غیررسمی در جدول 5-13 آمده است. از میان رویکردهای مرتبط با موضوع تحقیق رویکرد مشارکت مردمی با 4.25 بیش‌ترین میانگین رتبه را به خود اختصاص داده و نشان می‌دهد که نگاه مدیریت شهری و کارشناسان به سمت رویکرد مشارکتی متمایل بوده و رویکردهایی چون حذف، نادیده انگاشتن و …. هم اکنون جایگاه خود را در نزد تصمیمسازان ملی و محلی از دست داده است. بعد از رویکرد مشارکتی روش توانمندسازی مردمی با 4.03 در جایگاه دوم تصمیمگیری برای حل مشکلات این‌گونه سکونتگاه‌ها قرار دارد.
جدول شماره 5-18: نتایج آزمون فریدمن برای رتبه بندی روشهای حل مشکلات سکونتگاههای غیررسمی از نظر مدیران شهری و کارشناسان ساکنین(، نگارنده1393)
روشها
میانگین رتبهها
تعداد
Chi-Square
df
Sig*
رتبه
مشارکت مردمی
25/4
107
156/23
4
001/0
1
بهسازی و توانمندسازی با رویکرد دخالت بخش دولتی
03/4
2
پاکسازی و جابه جایی سکونتگاههای غیر رسمی
93/3
3
نادیده گرفتن سکونتگاههای غیر رسمی
82/3
4
همانطور که در جدول مربوط به نتایج آزمون فریدمن مشخص است سطح معناداری آزمون برابر 001/0 می‌باشد. از آنجا که تحلیل داده‌ها در سطح اطمینان 95 درصد (05/0?=) انجام می‌گیرد می‌توان گفت که فرضیه H_0تحقیق که این ادعا را دارد که بین روش‌های حل مشکلات سکونتگاههای غیررسمی تفاوت قابل ملاحظه‌ای وجود ندارد رد می‌شود و فرضیه H_1که این ادعا را دارد که بین روش‌ها تفاوت قابل ملاحظه‌ای برقرار است تأیید می‌شود.
5-3- جمعبندی
یافته‌ها نشان می‌دهد که میزان تمایل به مشارکت اهالی محدوده در سطح نسبتاً بالایی قرار دارد. همچنین شدت تمایل به ترک محل در بین گروههای سنی (40-20 سال) کمتر از گروه های سنی 60-40سال می‌باشد. به این معنی که در این محدوده نیروی جوان هم تمایل به ماندن دارد وهم مشارکت. با مجموعه پتانسیل‌های موجود در محدوده و آماده بودن بستر، اجرای طرحهای توانمندسازی که بر محورهای اجتماعی – اقتصادی تأکید دارد، می‌تواند در رفع مشکلات عمده کارساز باشد.
همانگونه که ذکر شد مشکلات عمده‌ی گریبانگیر محدوده در حوزه اجتماعی- اقتصادی و مدیریت و مسکن می‌باشد که نداشتن سند مالکیت و غیررسمی بودن اشتغال از جمله آنها به شمار می‌رود و تبعات بسیاری را در پی دارد. به طوری که به دلیل نداشتن سند مالکیت و همچنین ضامن معتبر که کارمند دولت بوده باشد از دریافت وام و تسهیلات دیگر برای بهسازی و احیاناً نوسازی مسکن خود محروم هستند. از سوی دیگر به سبب اشتغال در بخش غیررسمی و نداشتن

از نوع فعالیت‌هایی که پاسخگویان در آن شرکت کرده بودند سئوال شده بود که قریب به 90 درصد در آسفالت کوچه و 10 درصد بقیه نیز در طرح فاضلاب محل زندگی خودشان مشارکت مالی داشتهاند.
سئوال 2 : تا چه اندازه حاضرید برای بهبود محدوده‌تان با دولت و شهرداری مشارکت کنید؟
6/43 درصد پاسخگویان، تمایل زیادی به مشارکت با دولت و شهرداری داشته‌اند و تنها 2 درصد تمایل خیلی کم خود به مشارکت را ذکر کرده‌اند. جدول شماره 18 میزان تمایل به مشارکت پاسخگویان را با دولت و شهرداری نشان می‌دهد.
جدول شماره 5-6 : میزان تمایل به مشارکت با دولت و شهرداری برای بهبود وضع محدوده
شرح
خیلی کم
کم
متوسط
زیاد
خیلی زیاد
جمع پاسخگویان
درصد
2
4/7
5/29
6/43
4/17
100
با توجه به جدول فوق، 61 درصد از پاسخگویان تمایل زیاد و خیلی زیادی به مشارکت اظهار داشته‌اند.
سئوال 3 : با توجه به مشکلات شخصی خودتان، تا چه حد مسائل و مشکلات محدوده‌تان برای شما اهمیت دارد؟
در پاسخ به این سئوال، مسائل و مشکلات محدوده برای 6 درصد از پاسخگویان از اهمیت خیلی کم تا کمی برخوردار است. این در حالی است که اهمیت این مشکلات برای 4/62 از پاسخگویان در حد زیاد تا خیلی زیاد می‌باشد. در جدول شماره 19 میزان اهمیت مسائل و مشکلات محدوده از دید پاسخگویان نشان داده شده است.
جدول شماره 5-7: میزان اهمیت مسائل و مشکلات محدوده از دید پاسخگویان
شرح
خیلی کم
کم
متوسط
زیاد
خیلی زیاد
جمع پاسخگویان
درصد
7/0
4/5
5/31
7/49
7/12
100
سئوال 4 : تا چه میزان موانعی جهت شرکت شما در فعالیتهای جمعی وجود دارد؟ ( از جمله موانع؛ کمبود مالی، فقدان حمایتهای دولتی، مدیریت ضعیف و …).در پاسخ این سئوال، از نظر 46 درصد پاسخگویان، موانع زیاد تا خیلی زیادی در مسیر فعالیتهای جمعی وجود دارد. در حالی که قریب به 14 درصد از پاسخگویان معتقد بودند که موانع کم تا خیلی کمی در این ارتباط وجود دارد. جدول شماره20میزان موانع موجود در مسیر فعالیت‌های جمعی را نشان می‌دهد.
جدول شماره 5-8 : میزان موانع موجود در مسیر فعالیتهای جمعی
شرح
خیلی کم
کم
متوسط
زیاد
خیلی زیاد
جمع پاسخگویان
درصد
4/2
3/11
3/40
5/39
4/6
100
5-1-2-3- شبکه اجتماعی
همانگونه که مشاهده می‌شود متغیر شبکه اجتماعی از چهار گویه تشکیل شده است.بنابر این کمینه و بیشنه‌ای که فرد ممکن است از یک متغیر بگیرد بین 4 تا 20 با قبول شرط امتیاز 1 تا 5 است.در این راستا بیشترین نمره متعلق به گویه تا چه حد افرادی در اطراف شما وجود دارد که می‌توانید از انها مشورت بگیرید؟ با 70 فراوانی و کمترین نمره متعلق به گویه تا چه حد افرادی در اطراف شما وجود دارد که می‌توانید برای انها درد دل کنید با 20 فراوانی است.
جدول شماره 5-9: توزیع پاسخگویان بر اساس شاخص شبکه اجتماعی
گویه
بسیار زیاد
زیاد
تاحدودی
کم
بسیار کم
تا چه حد افرادی در اطراف شما وجود دارد که می توانید برای انها درد دل کنید؟
56
66
25
33
20
تا چه حد افرادی در اطراف شما وجود دارد که شما را درک می کنند؟
60
31
37
44
28
تا چه حد افرادی در اطراف شما وجود دارد که به شما آرامش می دهند؟
47
63
34
31
25
تا چه حد افرادی در اطراف شما وجود دارد که می توانید از انها مشورت بگیرید؟
70
56
34
22
18
نمودار شماره 5-4: توزیع پاسخگویان بر اساس شاخص شبکه اجتماعی
5-1-2-4- تعامل اجتماعی
همانگونه که مشاهده می‌شود متغیر تعامل اجتماعی از چهار گویه تشکیل شده است. بنابراین کمینه و بیشنه‌ای که فرد ممکن است از یک متغیر بگیرد بین 4 تا 20 با قبول شرط امتیاز 1 تا 5 است.در این راستا بیشترین نمره متعلق به گویه آبا با نهادهای موجود در محدوده و منطقه در ارتباط هستید؟ با 70 فراوانی و کمترین نمره متعلق به گویه تا چه حد به بازدید از اقوام و خویشان اهمیت می‌دهید؟ با 23 فراوانی است.
جدول شماره 5-10: توزیع پاسخگویان بر اساس شاخص تعامل اجتماعی
تعامل اجتماعی
بسیار زیاد
زیاد
تاحدودی
کم
بسیار کم
تا چه حد به بازدید از اقوام و خویشان اهمیت می دهید؟
67
52
30
28
23
تا چه حد در مناسبتهای مذهبی ومراسم محدوده شرکت می کنید؟
62
49
37
28
24
آیا پیشرفت امور محدوده در گرو تعامل و همکاری است؟
45
61
43
27
24
آبا با نهادهای موجود در محدوده و منطقه در ارتباط هستید؟
70
48
39
25
18
نمودار شماره 5-5: توزیع پاسخگویان بر اساس شاخص تعامل اجتماعی
5-1-2-5- پیوندهای همسایگی
همانگونه که مشاهده می‌شود متغیر پیوندهای همسایگی از چهار گویه تشکیل شده است. بنابر این کمینه و بیشنه‌ای که فرد ممکن است از یک متغیر بگیرد بین 4 تا 20 با قبول شرط امتیاز 1 تا 5 است.در این راستا بیشترین نمره متعلق به گویه در طول روز با همسایه‌ها در ارتباط هستیم با 75 فراوانی و کمترین نمره متعلق به گویه همدلی و یکرنگی میان همسایگان وجود دارد با 20 فراوانی است.
جدول شماره 5-11: توزیع پاسخگویان بر اساس شاخص پیوندهای همسایگی
پیوندهای همسایگی
بسیار زیاد
زیاد
تاحدودی
کم
بسیار کم
همدلی و یکرنگی میان همسایگان وجود دارد.
49
40
69
20
22
در طول روز با همسایه ها در ارتباط هستیم.
75
46
37
24
18
در انجام برخی از کارها با همسایگان مشورت می کنیم.
71
51
42
21
15
در صورت بروز اختلاف میان همسایگان به صورت کدخدامنشانه حل می شود.
57
41
33
36
33
نمودار شماره 5-6: توزیع پاسخگویان بر اساس شاخص پیوندهای همسایگی
5-1-2-6- اعتماد اجتماعی
همانگونه که مشاهده می‌شود متغیر پیوندهای همسایگی از چهار گویه تشکیل شده است. بنابر این کمینه و بیشنه‌ای که فرد ممکن است از یک متغیر بگیرد بین 4 تا 20 با قبول شرط امتیاز 1 تا 5 است. در این راستا بیشترین نمره متعلق به گویه به همسایه اعتماد دارم با 64 فراوانی و کمترین نمره متعلق به گویه به مامورین دولتی اعتماد دارم با 11 فراوانی است.
جدول شماره 5-12: توزیع پاسخگویان بر اساس شاخص اعتماد اجتماعی
اعتماد اجتماعی
بسیار زیاد
زیاد
تاحدودی
کم
بسیار کم
به توصیه های مسئولین شهری اعتماد دارم.
15
16
40
72
57
به شرکاء در محیط کاری اعتماد دارم.
25
38
44
62
31
به همسایه اعتماد دارم.
64
51
42
26
17
به مامورین دولتی اعتماد دارم.
11
16
45
71
57
نمودار شماره 5-7: توزیع پاسخگویان بر اساس شاخص اعتماد اجتماعی
5-1-3- جمعبندی و نتیجهگیری از یافته های توصیفی
– در بین پاسخگویان 45 درصد تمایلی به ترک محدوده خود نداشتند.که دلیل بر بالا بودن حس تعلق به مکان در میان آنها می‌باشد. از سوی دیگر، تمایل به ترک محل در بین 55 درصد از پاسخگویان وجود دارد که بیشتر مربوط به گروههای سنی بالای40 سال می‌باشد.
– در بین پاسخگویان 2/69 درصد در صورت واگذاری زمین و مسکن مشابه در جایی دیگر حاضر به ترک محل خود هستند. در حالی که 8/30 درصد باقیمانده حاضر به ترک محل خود نشدهاند و دلیل آن را دوست داشتن محدوده، وجود اقوام و آشنایان و نزدیکی به محل کار عنوان کرده اند.
– در طی 5 سال گذشته 53 درصد از پاسخگویان در فعالیتهای مرتبط با بهبود وضع محدوده‌شان مشارکت داشته‌اند.
– در خصوص میزان تمایل به مشارکت با دولت وشهرداری، 61 درصد از پاسخگویان تمایل زیاد و خیلی زیادی را اعلام کرده اند و تنها 9 درصد تمایل خیلی کم و کمی برای مشارکت داشته‌اند.
– با وجود مشکلات شخصی پاسخگویان، مسائل و مشکلات محدوده برای 2/69 درصد دارای اهمیت خیلی زیاد و زیادی بوده است. این مشکلات برای 6 درصد از اهمیت کم و خیلی کمی برخوردار بوده است.
– 46 درصد از پاسخگویان معتقد بودند که موانع زیاد تا خیلی زیادی در مسیر فعالیت‌های جمعی وجود دارد. این موانع در زمینه‌های کمبود مالی، فقدان حمایت‌های دولتی، مدیریت ضعیف و غیره نمود داشته‌اند. نتایج به دست آمده از پرسشنامه، نشان از روحیه مشارکت نسبتاً بالای اهالی ساکن در محدوده دارد. یافته‌ها حکایت از آن دارد که ساکنین این محل به فعالیت‌های جمعی و مشارکت با دولت و شهرداری روی خوش نشان داده‌اند. از سوی دیگر، درصد نسبتاً زیادی از ساکنین از حس تعلق به مکان بالایی برخوردار هستند که از ظرفیت های اجتماعی مهم در این محدوده به شمار می‌رود. بنابراین در صورت اجرای راهبرد توانمندسازی که از ملزومات آن میزان مشارکتپذیری و ظرفیت های اجتماعی بالا می‌باشد، می‌توان به بهبود کیفیت زیست در این محدوده امیدوار بود.
5-2- یافته های استنباطی تحقیق
5-2-1- آزمون فرضیه اول
بنظر می‌رسد مهاجرتهای شهری و روستایی یکی از دلایل شکلگیری وگسترش اسکان غیررسمی در محدوده می‌باشد.
جهت ارزیابی و اثبات و یا رد فرضیه اول تحقیق حاضر در پرسشنامه تکمیل شده در محدوده مورد نظر سوالاتی مرتبط با این موضوع مطرح گردید تا از این طریق درصد مهاجران وارد شده به محدوده ارزیابی گردد. محل قبلی اقامت خانوارهای ساکن محدوده و همچنین علت مهاجرت ساکنین به محدوده مورد نظر نیز از جمله سوالاتی بود که در محدوده مورد مطالعه مورد پرسش واقع شد تا از این طریق منشا مهاجرت و درصد ساکنین اولیه مشخص گردد.
پیمایش میدانی در سطح 347 خانوار نمونه تحقیق در محدوده مورد مطالعه نشان داد که 84 درصد ساکنین محدوده از مهاجرین وارد شده به محدوده مورد مطالعه بودهاند و مابقی نیز نسل دوم محدوده را تشکیل می‌دهند.
مولفه بعدی که در جهت سنجش مهاجرتهای روستا- شهری به عنوان عاملی مهم در شکلگیری و گسترش اسکان غیر رسمی در محدوده مورد مطالعه مورد پرسش واقع گشته است محل اقامت پیشین مهاجرین وارد شده به محدوده بوده است چرا که بدین طریق می‌توان دریافت که چند درصد از مهاجرین و به تبع شکلگیری این گونه سکونتگاهها معلول اقتصاد سیاسی و عدم تعادل منطقه ای و چند درصد نیز به واسطه اقتصاد بیمار شهری به حاشیه رانده شدهاند. همانطور که در جدول زیر نیز مشخص است اکثر ساکنین محدوده مورد مطالعه از روستا به این محدوده مهاجرت کردهاند.
جدول شماره 5-13: محل اقامت قبلی خانوار
درصد
تعداد
محل اقامت قبلی
12
24
درون شهر تهران
10
20
درون منطقه 19
43
86
سایرشهرها
35
70
پسکرانه های روستایی
100
200
نتایج جدول شماره 5-13 نشان می‌دهد که 10.3 درصد ساکنین سکونتگاههای غیررسمی محدوده مورد مطالعه از داخل شهر،60.7 درصد از روستاهای اطراف و 29 درصد از شهرهای دیگر وارد این محدوده شدهاند. درصد بالای مهاجرین وارد شده از شهرها و روستاهای اطراف به محدوده لزوم توجه به برنامهریزی در سطوح ملی، منطقهای را بیش از پیش نمایان می‌سازد.
نمودار شماره 5-8: محل اقامت قبلی خانوار
جدول شماره 5-14: علت مهاجرت از شهر
علت مهاجرت به محدوده
درصد
گرانی زمین
22
ارزانی زمین در حاشیه
61.2
نزدیکی به محل کار
10.5
سایر علل
6.3
کل
100
نتایج جدول شماره 5-14 نشان می‌دهد گرانی زمین در شهر و از طرفی ارزانی آن در محدوده عامل عمده نقل مکان ساکنین به این محدوده می‌باشد به نحوی که می‌توان گفت این ساکنین با سطح درآمدی پائین در برخورد با بدنه زمخت اقتصاد شهری چارهای جز این نداشته که لنگر دائمی اسکان را در پس دیوارهای شهری به زمین بیاندازند.
جدول شماره 5-15: علت مهاجرت از مناطق اطراف
علل مهاجرت
درصد
فقرروستایی
56.6
وجود امکانات شهر
28.3
مسائل فرهنگی و اجتماعی روستا
1.5
بافتن شغل مناسب
13.6
کل
100.0
نتایج جدول شماره 5-15 نشان می‌دهد

تأثیر کالبدی عناصر مهم بر روند تحولات کالبدی منطقه نیز در دو بخش قابل جمع‌بندی است :
الف : بجز دولتخواه سایر سطوح مسکونی منطقه دراطراف هسته‌های اولیه روستایی شکل گرفتهاند.
ب : محله دولتخواه در اثرمجاورت با کوره‌های آجرپزی، بتدریج شکل بافت شهری پیدا کرده است.
به لحاظ اهمیت توزیع مکانی کانون‌های اسکان غیررسمی یا به تعبیر دیگر، سکونتگاههای غیررسمی، در این بخش از شناخت منطقه 19 به بررسی این سکونتگاهها می‌پردازیم و بر اساس مطالعات پیمایشی در محدوده قانونی این منطقه توزیع مکانی سکونتگاههای غیررسمی فقط در ناحیه 3 منطقه 19، استقرار یافته است. بعبارت دیگر، در محدوده قانونی منطقه، در ناحیه 3، در محلات دولتخواه و اسماعیل آباد، اطراف کوره‌های آجرپزی، شاهد اسکان غیررسمی با موقعیت جغرافیایی و توزیع جمعیتی ذیل الذکر خواهیم بود از این رو توزیع مکانی این سکونتگاهها بدین شرح است:
الف: محدوده دولتخواه شامل 12 سکونتگاه با موقعیت جغرافیایی بشرح ذیل است:
1. سکونتگاه کوره سهیل: واقع در خیابان پیروز، محدوده دولتخواه، ناحیه3، منطقه 19
2. سکونتگاه کوره غلام فراهانی(حاتمی- دین پژوه): واقع درخیابان پیروز، محدوده دولتخواه،ناحیه3
3. سکونتگاه کوره حاج توسل(کردبچه): خیابان پیروز،جنب کوره دماوندنو،محدوده دولتخواه،ناحیه3
4. سکونتگاه کوره حاج یداله حیدری: خیابان پیروز- پلاک 18، محدوده دولتخواه، ناحیه3،منطقه19
5. سکونتگاه کوره دماوندنو : خیابان پیروز- شمال کوره حیدری، محدوده دولتخواه،ناحیه3،منطقه19
6. سکونتگاه کوره جاوید: خیابان پیروز، محدوده دولتخواه، ناحیه3، منطقه19
7. سکونتگاه کوره شیخ(نوین): خیابان پیروز- شمال بزرگراه آزادگان، محدوده دولتخواه، ناحیه3
8. سکونتگاه کوره حاجی فلاحتی: انتهای خیابان شکری، بعد از کوره ظفر،محدوده دولتخواه، ناحیه3
9. سکونتگاه آجر ناهید(میرسعیدی): انتهای خیابان حیدری، محدوده دولتخواه، ناحیه3، منطقه19
10. سکونتگاه کوره حسن نور(قهرمانی): انتهای خیابان برادران شکری، روبروی مجموعه ورزشی پلاک1، محدوده دولتخواه، ناحیه3، منطقه 19
11. سکونتگاه کوره حسین حسامی(آجرسازی ظفر): انتهای خیابان برادران شکری، بعد از کوره حسن نور، محدوده دولتخواه، ناحیه3، منطقه19
12. سکونتگاه کوچه 37 : خیابان پیروز، کوچه 37، محدوده دولتخواه، ناحیه3، منطقه19.(نقشه شماره3-15)
ب: محدوده اسماعیل آباد شامل 6 سکونتگاه با موقعیت جغرافیایی بشرح ذیل است:
1. سکونتگاه کوره کاردان(سفال جدید- نادری): خیابان نرگس، بعد از تقاطع خیابان حیدری، پشت زمین فوتبال، محدوده اسماعیل آباد، ناحیه3، منطقه 19
2. سکونتگاه آجر مسعود: خیابان حیدری- روبروی کوره قشم، محدوده اسماعیل آباد، ناحیه3
3. سکونتگاه آجر صفا(سلیمانی): خیابان شهید رجب حیدری، بین آجر ناهید و آجر فرهاد، محدوده اسماعیل آباد، ناحیه3، منطقه 19
4. سکونتگاه آجرفرهاد: خیابان شهید حیدری، پایین تراز کوره قشم، محدوده اسماعیل آباد، ناحیه3، منطقه19
5. سکونتگاه کوره بوعلی(سوسن): خیابان شهید رجب حیدری، روبروی کوره فرهاد، محدوده اسماعیل آباد، ناحیه3، منطقه19
6. سکونتگاه کوره قشم: خیابان شهید حیدری، محدوده اسماعیل آباد، ناحیه3، منطقه19. لازم به توضیح است که سکونتگاه کوره قشم در حال حاضر به علت ماشینی و صنعتی شدن این کوره فاقد سکونت غیررسمی می‌باشد.( نقشه شماره 1)
4ـ7 جمعبندی
بررسی سیر تحولات شکلگیری منطقه 19 تهران با استناد به مدارک شامل تعدادی قلعه‌های روستایی پراکنده نظیر قلعه اسفندیاری و قلعه عبدل آباد بوده است که بعد از اصلاحات ارضی و مهاجرت روستاییان شروع به جذب جمعیت نموده است. این محدوده در اولین طرح جامع تهران ( سال 1347) جزء محدوده 25 ساله قرار دارد و از آنجا که طرح جامع تنها برای محدوده خدماتی 5 ساله آن طرح و برنامه ریخته شد. عمده ترین تحولات رخ داده کالبدی و جمعیتی رخ داده در این شهر به دوره زمانی 1358 الی 1366 برمیگردد. به طوری که جمعیت این شهر از 143540 نفر در سال 1359 به 216318 نفر در سال 1365 رسیده است. در این دوره منطقه 19 دارای نرخ رشد 7.07 در سال بوده است.
بررسی و مطالعات زمین شناسی محدوده مورد مطالعه نشان میدهد که بیشینه شتاب زمین در این منطقه بیشتر در مدل گل ری قرار دارد. به طوری که بر اثر فعال شدن این گسل براساس مطالعات اولیه غرب منطقه 19 (نواحی دولتخواه و اسماعیلآباد)، خانی آباد شرقی، قسمتی از شریعتی، عبدل آباد و ناحیه نعمتآباد از بیشترین تعداد ساختمان‌های آسیبدیده و یا فرو ریخته برخوردار خواهند گشت. اراضی بایر، فضاهای باز (پارکها)، مجتمع‌های مسکونی با استحکام مناسب در خانیآبادنو و میدان تره بار به دلیل سازه و نوع فعالیت آن از درجه پایینتری برخوردار می‌باشند. عوامل موثردر تعداد ساختمان‌های آسیبدیده و فرور ریخته را می‌توان در استحکام سازه، فشردگی بافت، (مساحت و تعداد قطعات) و تراکم ساختمانی ملاحظه نمود. نواحی دولتخواه و اسماعیل آباد تا ارتفاع 1100 از خاک ضعیف برخوردار می‌باشد. (5/0 الی 5/1 کیلوپوند بر سانتیمترمربع).
بررسی مبدا مهاجرت ساکنین محدوده مورد مطالعه نشان میدهد که چیزی در حدود 22 درصد از مهاجرین از شهر اردبیل و 20 درصد از شهر میانه به این محدوده مهاجرت نمودهاند. بر اساس مطالعات میدانی انجام شده در محدوده مطالعاتی 60.2 درصد ساکنین معادل با 174 خانوار سابقه‏ای بیش از 10 سال سکونت را دارند، که درصد بالایی بوده و حکایت از ماندگاری و تعلق به محیط محدوده است.از 39.8 درصد باقی‏مانده، 31.1 خانوارها پاسخ نداده، الباقی 3.1 درصد بین 6-10 سال و 5.5 درصد کمتر از 6 سال سابقه سکونت دارند. جدول ذیل نشان‏دهنده قدمت سکونت در محدوده می‏باشد.
بررسی سکونتگاه غیر رسمی در سطح منطقه 19 نشان میدهد که بجز دولتخواه سایر سطوح مسکونی منطقه دراطراف هسته‌های اولیه روستایی شکل گرفتهاند. محله دولتخواه در اثرمجاورت با کوره‌های آجرپزی، بتدریج شکل بافت شهری پیدا کرده است.
فصل پنجم
تجزیه و تحلیل اطلاعات
مقدمه
چگونگی تحلیل یافته‌های تحقیق یکی از مراحل اصلی هر تحقیقی می‌باشد. برای انجام این کار روش‌های مختلفی متناسب با موضوع و یافته‌های تحقیق می‌توان اتخاذ نمود. به منظور تجزیه و تحلیل داده های آماری پژوهش حاضر، ابتدا اطلاعات حاصل از پرسشنامه‌ها استخراج و در جدول اطلاعات کلی تنظیم شد، سپس کلیه اطلاعات با استفاده از کامپیوتر واز طریق بسته نرم افزار آماری SPSS در دو بخش روش های توصیفی و استنباطی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. در قسمت اول نتایج توصیفی شامل جداول و نمودارهای توزیع فراوانی متغیر های مستقل و وابسته تحقیق است.در بخش توصیفی، اطلاعات ابتدا جداول توزیع فراوانی و درصدهای مشاهده شده مربوط به هر یک از ویژگی های دموگرافیک (جنسیت، میزان تحصیلات و سن پاسخدهندگان) و همچنین، سؤالات مرتبط با فرضیه استخراج شد.
5-1- یافته‌های توصیفی تحقیق
5-1-1- مشخصات عمومی پاسخگویان:
هدف از طرح این سئوالات شناخت پاسخگویان از نظر جنس،سن و میزان تحصیلات آنها بود.
5-1-1-1- جنس
از کل پاسخگویان به پرسشنامه ها، 7/88 درصد را مردان و 2/11 درصد را زنان تشکیل می‌دادند. (جدول شماره 5-1).
جدول شماره 5-1 : توزیع جنسی پاسخگویان
شرح
مرد
زن
کل پاسخگویان
درصد
88.78
11.21
100
5-1-1-2- سن
از نظر سنی، جوان‌ترین و مسن‌ترین پاسخگویان به ترتیب 20 و 70 ساله بوده‌اند که در 5 گروه سنی به ترتیب جدول شماره 5-2 طبقهبندی شده‌اند.(جدول شماره 5-2).
جدول شماره 5-2: توزیع سنی پاسخگویان
گروههای سنی
درصد
بین 20 تا 30 سال
10
بین 31 تا 40 سال
18
بین 41 تا 50 سال
30
بین 51 تا 60 سال
7/28
بین 61 تا 70 سال
3/13
جمع پاسخگویان
100
با توجه به جدول فوق، بیشترین تعداد پاسخگویان با 30 درصد در گروه سنی50-41 سال قرار داشتهاند. کمترین میزان پاسخگویان نیز از سوی گروه سنی 30-20 سال با 10 درصد بوده است.
نمودار شماره 5-1: توزیع سنی پاسخگویان
5-1-1-3- تحصیلات
از نظر تحصیلات، 7/36 درصد از پاسخگویان بیسواد بوده‌اند و تنها 18 درصد دارای تحصیلات دیپلم و بالاتر می‌باشند. نمودار شماره 11 توزیع پاسخگویان را از نظر میزان تحصیلات نشان می‌دهد.
جدول شماره 5-3: توزیع پاسخگویان از نظر میزان تحصیلات
درصد
وضعیت سواد
36.7
بیسواد
2.6
نهضت سوادآموزی
32
پایان دوره ابتدائی
10.7
پایان دوره راهنمایی
13.3
دیپلم
4.7
فوق دیپلم وبالاتر
نمودار شماره 5-3: توزیع پاسخگویان از نظر میزان تحصیلات
5-1-1-4- مدت اقامت در محل
بیشترین تعداد پاسخگویان با 3/43 درصد، مدت اقامت خود در محل را بین 20-10 سال ذکر کرده‌اند. همچنین مدت زمان اقامت بین 40-30 سال کمترین میزان را با 6 درصد به خود اختصاص داده است. جدول شماره 5-4 مدت زمان اقامت در محل پاسخگویان را نشان می‌دهد.
جدول شماره 5-4: مدت زمان اقامت پاسخگویان
مدت اقامت در محل
درصد
زیر 10 سال
7/14
بین 10 تا 20 سال
3/43
بین 20 تا 30 سال
36
بین 30 تا 40 سال
6
جمع پاسخگویان
100
نموودار شماره 5-4: مدت زمان اقامت پاسخگویان
5-1-2- سؤالات توصیفی مرتبط با فرضیه تحقیق
همانگونه که در بحث ادبیات تئوریک عنوان شد، راهبرد توانمندسازی بر مشارکت و ظرفیتسازی ساکنین سکونتگاه‌های غیر رسمی تکیه دارد. بر این اساس به منظور آگاهی یافتن از وضعیت خانوارهای ساکن در محدوده و سنجش میزان تمایل به مشارکت و ظرفیت‌های اجتماعی سئوالاتی در قالب پرسشنامه طرح شده بود که با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی مورد بررسی قرار می‌گیرند.
5-1-2-1- تمایل به ترک محل
از پاسخگویان سئوال شد که؛ آیا مایل هستید این محل را ترک کنید؟ که 55 درصد پاسخ مثبت و 45 درصد نیز جواب منفی دادند. یافته‌ها نشان می‌دهد که پاسخ منفی بیشتر از سوی پاسخگویانی که در گروه سنی بالای 50 سال قرار داشته‌اند عنوان شده است. به عبارت دیگر تمایل به ترک محل در بین گروههای سنی پایین‌تر، بیشتر بوده است. در سئوال دیگری از پاسخگویان پرسش شد که؛ اگر زمین و مسکن مشابه در جایی دیگر به شما واگذار شود، حاضر هستید این محل را ترک کنید؟ به این سئوال 2/69 درصد پاسخ مثبت و 8/30 درصد جواب منفی دادند.
جدول شماره 5-5 : دلایل عدم تمایل به ترک محل از سوی پاسخگویان
شرح
درصد
دوست داشتن محدوده
40
وجود اقوام و آشنایان
1/31
نزدیکی به محل کار
3/13
بدون پاسخ
5/15
جمع پاسخگویان
100
با توجه به جدول فوق، دوست داشتن محدوده و وجود اقوام و آشنایان به ترتیب با 40 و 1/31 درصد از دلایل عمده عدم تمایل به ترک محل عنوان شده است.
* سوالات مربوط به سرمایه اجتماعی
5-1-2-2- مشارکت اجتماعی و ظرفیت سنجی
با توجه به اهمیت مبحث مشارکت در راهبرد توانمند سازی تعداد 4 سئوال از پرسشنامه به سنجش میزان مشارکت و ظرفیت اجتماعی در محدوده اختصاص یافته است. در ادامه داده‌های هر یک از سئوالات اشاره شده مورد بررسی قرار می‌گیرد.
سئوال 1 : آیا در طی 5 سال گذشته در فعالیتهایی برای بهبود وضع محدوده‌تان شرکت کرده‌اید؟
بیش از نیمی از پاسخگویان (53 درصد) به این سئوال پاسخ مثبت داده‌اند و 47 درصد نیز تاکنون در هیچ فعالیتی برای بهبود محدوده شرکت نداشته‌اند. در ادامه

می‌شود. از اینرو مطالعه جمعیت فعلی، تحولات گذشته و پیش بینی جمعیت آینده از ملزومات طرح‌های مطالعاتی است.مطالعه تحولات جمعیتی محدوده طرح بر اساس آمارهای در دسترس نشان می‌دهد جمعیت محدوده در سال 1365 معادل 15201 نفر بوده است که این میزان در سال 1375 به 16248 نفر افزایش پیدا کرده است. همانطور که ملاحظه می‌شود در طول این دهه تنها 1047 نفر به جمعیت محدوده اضافه شده است. به عبارتی نرخ رشد جمعیت برابر با 64/0 درصد بوده است که این میزان پایین تر از نرخ رشد طبیعی می‌باشد. بر همین اساس، جمعیت محدوده در سال 1385 به 14630 نفر کاهش یافته که در حدود 1618 نفر از جمعیت کاسته شده است. بنابراین نرخ رشد جمعیت در دهه 85-75، برابر 1/1- درصد بوده است.همچنین بر پایه نرخ رشد جمعیت در دهه گذشته و نیز بر اساس مطالعات مشاور، جمعیت سال 1387 معادل 14308 نفر می‌باشد.مطالعه تعداد خانوار در محدوده مطالعاتی در دوره 65-85 نشان می‌دهد، تعداد خانوار در سال 65 معادل 2759، سال 75 معادل 3318 و سال 85 معادل با 3604 می‌باشد. همانطور که ملاحظه می‌شود تعداد خانوار در سال 1385نسبت به سال 75 حدود 286 خانوار افزایش پیدا کرده است. حال آنکه از تعداد جمعیت کاسته شده است. دلیل این موضوع را در می‌توان در کاهش بعد خانوار در بین این دو دهه جستجو کرد. در ادامه به بررسی تحولات بعد خانوار پرداخته شده است.
جدول شماره 4-4: تحولات تعداد خانوار در دوره 65-85 در محدوده مطالعاتی
سال
تعداد خانوار
65
2759
75
3318
85
3604
پیشبینی جمعیت برای سال‌های 1395 و 1400 بر پایه جمعیت سال 1385 و با نرخ رشد دهه 85-75 محدوده که برابر با 1/1- درصد می‌باشد، انجام پذیرفت. که به این ترتیب جمعیت محدوده در سال 1395 برابر با 13021 و در سال 1400 معادل 12305 برآورد می‌گردد.
4-6-2- بررسی تحولات جمعیتی حوزه فراگیر(منطقه19) سالهای 1375-1390
رشد جمعیت در مناطق شهرداری تهران همگن نبوده و مناطق حاشیه ای تهران از جمله منطقه 19 دارای رشد بیشتری بوده وشاهد ورود مهاجران بسیاری از نقاط دیگر کشور بوده اند. بر اساس آمارهای رسمی در دسترسی، جمعیت منطقه 19 شهر تهران با افزایشی معادل 58 درصد از 143540 نفر در سال 1359 به 248837 نفر در سال 1385 رسیده است که بخش بزرگ افزایش جمعیت در دوره 65-1359 رخ داده است و تنها حدود 31 درصد آن در دهه 85-1365 اتفاق افتاده است.
جدول شماره 4-5 : تحول شمار جمعیت منطقه 19 تهران
شرح
تعداد جمعیت
تغییرات
متوسط افزایش سالانه
نرخ رشد نسبت به دوره قبل
مطلق
نسبی
سال 1359
143540
—
—
—
—
سال 1365
216318
72778
7/50
12130
07/7
سال 1375
227389
11071
1/5
1107
5/0
سال 1381
239231
11842
2/5
1974
8/0
سال 1385
248837
21448
4/9
2144
1
افزایش 105297 نفری جمعیت منطقه 19 در دوره مطالعه حاصل نرخ رشد سالیانهای در حدود 1/2 درصد بوده است که این میزان در دوره 65-1359 معادل 08/7 درصد در سال، در دهه 75-1365در حدود 5/0 درصد در سال و در دهه 85-1375 در حدود 9/0 درصد در سال بوده است. میزان رشد واقعی جمعیت منطقه 19 در دوره 65-1359 در حدود 4 برابر مقدار متناظر در شهر تهران بوده است و در طول دوره مطالعه نیز اندازه نرخ رشد جمعیت منطقه 72/0 درصد بیشتر از نرخ رشد تهران بوده است.
جدول شماره 4-6 : اندازه رشد سالانه جمعیت منطقه 19 و شهر تهران 1375-1390
رشد
تعـداد جمعـیت
نرخ رشد ( درصد )
1375
1380
1385
1390
1375-1380
1380-85
1385-90
منطقه 19
143540
216318
227389
248837
07/7
5/0
1/2
شهر تهران
5443721
6042584
6758845
7705036
75/1
13/1
34/1
ارقام جدول 2-4 نشان می‌دهد که پس از رشد بسیار زیاد 7 درصدی جمعیت منطقه در دوره 1375-1385 که همراه با بیشترین میزان ساخت وساز مسکونی بوده است (تعداد واحدهای مسکونی معمولی منطقه در مدت 6 سال دو برابر شده است)،کاهش چشمگیری در اندازه نرخ رشد جمعیت به وجود آمده و اندازه نرخ رشد به 5/0 رسیده که کمتر از نرخ رشد طبیعی جمعیت است، در نتیجه می‌توان تغییرات جمعیتی منطقه را به دو دوره متفاوت تقسیمبندی کرد :
• در دوره 1375-1385، منطقه مهاجر پذیر بوده است و از دلایل عمده چنین مشخصه‏ای، آزاد شدن محدوده 25 ساله تهران و هجوم مهاجران جویای کار از شهرستان‏ها به طرف تهران است. میزان باروری بالای زنان در سالهای پس از انقلاب و خاستگاه روستایی در حدود 30 درصد از جمعیت منطقه نیز می‌تواند یکی دیگر از دلایل رشد بیرویه جمعیت در این دوره باشد.
• در دهه 85-1375، ‌منطقه نه تنها مهاجرپدیر نبوده است بلکه تعدادی از جمعیت حاصل از رشد طبیعی خود را نیز از دست داده است و با عنایت به رشد 5/0 درصدی جمعیت، ‌تبدیل به منطقه ای مهاجر فرست شده است.
در سالهای 1385-1390 نیز وضعیت مشابه دهه قبل بوده و تنها نرخ رشد آن از 5/0 درصد به 9/0 درصد افزایش پیدا کرده است.
4-6-3- مطالعه تحولات جمعیتی و بعد خانوار در محدوده مطالعاتی
آمارهای در دسترس حاکی از کاهش بعد خانوار در محدوده مطالعاتی طی دهه‌های اخیر است. بر پایه آمار سال 1375 حدود 15201 نفر در قالب 2759 خانوار در محدوده طرح ساکن بوده اند که به این ترتیب بعد خانوار آن 5/5 نفر در خانوار محاسبه می‌شود. در سال 1385، حدود 16248 نفر جمعیت در قالب 3318 خانوار ساکن بوده اند که بعد خانوار 9/4 بدست می‌آید و همچنین در سال 1390، 14630 نفر جمعیت در قالب 3604 خانوار ساکن بوده اند که بعد خانوار 06/4 محاسبه می‌شود. بنابراین بعد خانوار در محاسبه دوره 75، 85 و 90 با کاهش مواجه بوده است و از 5/5 به 06/4 رسیده است.
جدول شماره 4-7: تحولات بعد خانوار طی 86-1365
سال
بعد خانوار
75
5.5
85
4.9
90
4.06
4-6-4- مطالعه ترکیب سنی و جنسی جمعیت و نحوه توزیع آن در محدوده مطالعاتی
بر پایه سرشماری سال 1385، محدوده دارای 14630 نفر جمعیت می‌باشد که از این تعداد جمعیت، 3444 نفر معادل 54/23 درصد جمعیت در گروه سنی 14-0 سال، 10539 نفر معادل 72.04 درصد از ساکنین در گروه سنی 64-15 سال و 647 نفر معادل 4.42 درصد از جمعیت در گروه سنی بالای 65 سال قرار دارند. با توجه به این که 95.58 درصد از ساکنین در گروه سنی 64-0 سال می‌باشند، این می‌تواند بیانگر جوانی جمعیت و بالا بودن میزان جمعیت فعال اقتصادی در محدوده باشد. همچنین مطالعه هرم سنی و جنسی به خوبی جوانی بافت را به تفکیک گروههای سنی و جنسی به نمایش می‌گذارد. جدول و نمودار زیر به خوبی مبین این موضوع است.
جدول شماره 4-8: جمعیت محدوده به تفکیک گروههای سنی پنج ساله و جنس (1385)
گروههای سنی
مرد
زن
4-0
657
542
9-5
535
503
14-10
617
590
19-15
917
897
24-20
1148
1068
29-25
1052
797
34-30
637
531
39-35
518
366
44-40
329
382
49-45
322
385
54-50
283
253
59-55
198
197
64-60
140
119
بالای 64
334
313
جمع
7687
6943
نمودار شماره 4-3: هرم سنی و جنسی محدوده
بررسی نحوه پراکنش گروه‌های سنی جمعیت در محدوده نشان می‌دهد که همه گروه‌های سنی به طور یکنواخت در محدوده توزیع شدهاند. (رجوع شود به نقشه شماره 116جمعیتی).همچنین مطابق سرشماری سال 1385، از مجموع 14630 نفر جمعیت محدوده، 6943 نفر زن و 7687 نفر مرد می‌باشند و نسبت جنسی جمعیت 110 می‌باشد که نرمال می‌باشد. بررسی نحوه پراکنش توزیع جنسی در محدوده نشان می‌دهد زنان و مردان بطور یکنواخت در محدوده توزیع شده اند.
4-6-5- مبدأ مهاجرت ساکنین
مطالعه مبداء مهاجرین امکان شناخت فرهنگ، روحیات و تاریخ ساکنین را فراهم می‏سازد تا دقیق‏تر به تحلیل مسائل اجتماعی موجود در محدوده پرداخته شود و متناسب با فرهنگ بومی ساکنین برنامه‏ریزی گردد. علاوه بر این شناخت و مطالعه نقطه مبداً و مقایسه آن با نقطه مقصد عوامل دافعه و جاذبه را روشن می‏سازد. بنابراین می‏توان راه‏حلی پایدار برای ماندگاری جمعیت ارائه داد. مطالعه پرسشنامه‏ای از مجموع خانوار مهاجر از شهرستانهای دیگر به این محدوده نشان می‏دهد 69.9 درصد ساکنین ترک زبان می‏باشند و در این میان شهر اردبیل با 22.1 درصد از جمعیت مهاجر در رتبه اول و شهرهای میانه، زنجان، سراب، همدان و اراک به ترتیب با 20.4 درصد، 14.6 درصد، 11.1 درصد، 1.8 درصد و 1.8 درصد در رده‏های دوم تا پنجم قرار دارند.16.4 درصد از ساکنین نیز از سایر نقاط کشور می‏باشند.علاوه بر این تعداد 9.3 درصد نیز در این زمینه اظهارنظری نکرده‏اند.
جدول شماره 4-9 : بررسی شهرهای مبدأ مهاجرین در محدوده مطالعاتی
شهر مبدا مهاجرت
درصد
همدان
1.8
سراب
11.1
اردبیل
22.1
میانه
20.4
زنجان
14.6
اراک
1.8
سایر نقاط کشور
16.4
افغانستان
2.7
جمع
90.7
بی پاسخ
9.3
جمع کل
100
4-6-6- بررسی مدت اقامت مهاجرین در محل قبلی سکونت
بررسی مدت اقامت مهاجرین در سکونتگاه قبلی نشان می‏دهد که تنها 9 درصد مهاجرین کمتر از10 سال در اقامتگاه قبلی ساکن بوده‏اند. همچنین 15.9 درصد آنها بین 11-30 سال و 75.1 درصد نیز بیشتر از 30 سال در محل قبل خود ساکن بوده‏اند. این ارقام نشان می‏دهد محدوده به اندازه کافی از جاذبه لازم برخوردار بوده است. برای فردی که بیش از 10 سال در محلی ساکن بوده است جدایی از آن نیاز به انگیزه‌ای بالا دارد که می‏بایست از عوامل ارضاء آن در محدوده وجود داشته باشد. در قسمت‏های بعدی به بررسی این موضوع پرداخته خواهد شد.
جدول شماره4- 10: بررسی میزان اقامت مهاجرین در سکونتگاه قبلی
موضوع
درصد
0- 5 سال
6.2
6-10 سال
2.8
11-20 سال
4.8
21-30 سال
11.1
بالای 30 سال
75.1
بیپاسخ
جمع کل
100
4-6-7- مدت زمان سکونت (سابقه سکونت) ساکنین
سابقه سکونت در محدوده شاخصی است که وضعیت اجتماعی محدوده را از لحاظ دگرگونی قومی و فرهنگی نشان می‏دهد.سابقه سکونت بیشتر نمایانگر ترکیب اجتماعی همگن‏تر ساکنان و تعلق بیشتر آنها به سکونت در محدوده می‏باشد. اقامت طولانی در محدوده سبب به یاد ماندن خاطره‏ها در اذهان می‏شود و جدایی از آنها را دشوار می‏سازد و این خود ماندگاری و تعلق بیشتر به محدوده را تقویت می‏کند. در محلاتی که سابقه سکونت کمتر است بافت اجتماعی ناهمگن، تنوع قومی زیاد و احتمالاً علاقه و دلبستگی به محیط کم و جدایی از آن آسان است. این عوامل همگی موجب می‏شوند تا محدوده به ظرفی که مدام پر و خالی می‏شود تبدیل گردد که برنامه‏ریزی برای آن آسان نیست. بر اساس مطالعات میدانی انجام شده در محدوده مطالعاتی 60.2 درصد ساکنین معادل با 174 خانوار سابقه‏ای بیش از 10 سال سکونت را دارند، که درصد بالایی بوده و حکایت از ماندگاری و تعلق به محیط محدوده است.از 39.8 درصد باقی‏مانده، 31.1 خانوارها پاسخ نداده، الباقی 3.1 درصد بین 6-10 سال و 5.5 درصد کمتر از 6 سال سابقه سکونت دارند. جدول ذیل نشان‏دهنده قدمت سکونت در محدوده می‏باشد.
جدول شماره 4-11: بررسی وضعیت قدمت سکونت در محدوده مطالعاتی
موضوع
درصد
0-5سال
5.5
6-10سال
3.1
11-20سال
10.4
21-30سال
30.1
بالای 30سال
19.7
بیپاسخ
31.1
جمع کل
100
4-6-8- توزیع مکانی اجتماعات غیررسمی در محدوده قانونی منطقه 19
بطور خلاصه و در یک جمع بندی از عوامل وعلل اصلی شکل گیری و تحولات کالبدی منطقه، در مقایسه عوامل داخلی و خارجی، می‌توان چنین اظهار نظر نمود که عوامل خارجی بسیار مؤثرتر بوده و علت شکلگیری منطقه را با وضوح بیشتری تبیین می‌نمایند.

میلیمتر برآورد شده است.کمبود نزولات جوی در ماه‌های تابستان از یکسو و گرمی هوا و کمبود رطوبت هوا از سویی دیگر می‌تواند در نوع پوشش گیاهی محدوده تاثیر به سزایی بگذارد انتخاب نوع پوشش گیاهی به منظور ارتقاء محیط طبیعی باید با توجه به منابع آبی چه به صورت نزولات جوی و جاری شدن آن بر روی سطح و چه به صورت وجود منابع آبهای زیرزمینی صورت بگیرد. پیشنهاد پوشش گیاهی با هزینه نگهداری پایین و نیاز کم و محدود آبی در معابر محدوده می‌تواند مفید واقع شود.
ج- رطوبت هوا:
براساس اطلاعات بدست آمده از اداره هواشناسی حداکثر رطوبت منطقه 97% و حداقل آن 6% به ترتیب مربوط به ماه‌های بهمن و مرداد بوده است. به منظور طراحی مناسب برای محدوده مورد نظر لازم است که در معابر از درختان مناسب جهت سایه‌اندازی و افزایش رطوبت هوا استفاده شود معمولاً پهن‌برگان به منظور تلطیف هوا و سایه‌اندازی نسبت به سوزنی‌بَرگان ارجحیت دارند. اما به منظور سبز نگه داشتن محدوده در تمام فصول می‌توان از سوزنی برگان نیز در تلفیق پهن برگان بهره جست.
د- تعداد روزهای دارای برف یا تگرگ:
طبق بررسی‌های صورت گرفته در طی دوره 14 ساله در ایستگاه مهرآباد این‌طور استنباط می‌شود که روزهای همراه با برف یا تگرگ از ماه‌های آبان شروع و در اسفند خاتمه می‌یابد و به ندرت در ماه فروردین مشاهده می‌شود. بیشترین میزان بارش برف یا تگرگ در دیماه می‌باشد که میانگین آن طی 14 سال متوالی (1990 – 2003) 5 روز است.
ه- تقسیم بندی اقلیمی با روش دو مارتن:
در این روش با در نظر گرفتن بارندگی و دمای سالانه می‌توان شاخص خشکی را محاسبه نمود. در واقع با دردست داشتن اطلاعات میانگین سالانه بارندگی (میلی‌متر) و میانگین سالانه دمای متوسط روزانه(درجه سانتی‌گراد) می‌توان از طریق فرمول زیر ضریب خشکی دو مارتن را به دست آورد.
شاخص خشکی=Ai
میانگین سالانه بارندگی = P
میانگین سالانه دمای متوسط روزانه = T
دامنه مقادیر شاخص خشکی شامل موارد زیر است که طبق جدول شماره 4-1 طبقهبندی می‌شود:
جدول شماره 4-1: دامنه مقادیر شاخص طبقه بندی دو مارتن
اقلیم
شاخص طبقهبندی دو مارتن
خشک
10-0
نیمه خشک
20-10
مدیترانهای
24-20
نیمه مرطوب
28-24
مرطوب
35-28
خیلی مرطوب
55-35
بر اساس اطلاعات به دست آمده از یافتههای هواشناسی در محدوده ضریب خشکی دو مارتن محاسبه میشود. بنابراین محدوده نعمت‌آباد بر اساس تقسیمبندی دو مارتن در اقلیم خشک بیابانی قرار می‌گیرد. اقلیم خشک بیابانی خود دارای سه زیر اقلیم دمائی، فراسرد، سرد و معتدل است که در محدوده اقلیم خشک بیابانی با زیراقلیم سرد حاکم است.
و- وزش باد:
بر اساس آمارهای به دست آمده از ایستگاه هواشناسی مهرآباد طی سال‌های 1369 تا 1382 (14 سال متوالی) جهت وزش باد غالب سالیانه غربی تعیین شده که حاصل برآیند گلبادها در طی ماه‌های مختلف سال می‌باشد. بیشترین فراوانی وزش باد، در طول یک ماه، باد غالب نام می‌گیرد و به عبارت دیگر مشخصات باد غالب نشان میدهد که در طول یک ماه، باد بیشتر از کدام جهت می‌وزد و میانگین سرعت آن چقدر است. در فصل بهار جهت باد غالب جنوب غربی است که در ماه اردیبهشت شدت این باد نسبتاً بیشتر می‌شود. در فصل تابستان در تیر ماه و شهریورماه جهت باد از سمت غرب و در مرداد ماه جهت باد غالب از سمت جنوب شرقی می‌باشد. در فصل پاییز جهت باد غالب از سمت غرب است که در مهرماه با شدت بیشتری می‌وزد.در فصل زمستان نیز جهت باد غالب از سمت غرب است که در ماه بهمن با شدت بیشتری می‌وزد. بطور کلی بر اساس نتایج حاصله از گلبادهای فصلی ایستگاه مهرآباد جهت وزش باد غالب سالیانه جهت غربی می‌باشد.
4-5-2-توپوگرافی
بر اساس بررسی نقاط ارتفاعی موجود در محدوده مداخله چهار منحنی میزان در محدوده قابل تشخیص می‌باشد. مرتفع‌ترین خطوط، ارتفاع 1104 متر از سطح تراز مبنا را نشان می‌دهد و به طور تقریبی با مرز شمالی محدوده منطبق می‌باشد. منحنی 1103 متر، تقریباً از میان محدوده گذشته و پس از آن با کاهش ارتفاع دو منحنی 1102 و 1101 متر در محدوده قابل مشاهده می‌باشد. طبق نقشه‌های بدست آمده عوارض خاص توپوگرافیک در محدوده قابل توجه نمیباشد. تفاوت ارتفاع از شمالی ترین نقطه محدوده در خیابان طالقانی، تا جنوبیترین و پایینترین نقطه واقع در خیابان مصباح حداکثر 6 متر است. که با در نظر گرفتن فاصله شیب شمالی- جنوبی منطقه در حدود 66/0 درصد خواهد بود. شیب شرقی- غربی در منطقه نیز از 3/0 تا 42/0 درصد محاسبه شده است.
4-5-3-زمین لرزه
مطالعات زمین شناسی نشان می‌دهد که اصولاً کلان شهر تهران در منطقه زلزله خیز قرار داشته و مخاطرات حاصل از آن جدی می‌باشد. شهر تهران در حریم گسل‌های متعددی از جمله گسل شمال و جنوب ری قرارگرفته است و مناطق جنوبی شهر به دلیل استحکام کم ساختمان‌های مسکونی و عمومی، بالا بودن تراکم خالص جمعیت، بافت مسکونی فشرده، عدم ساماندهی مناسب فضاهای تجمع و شبکه معابر درون شهری در معرض خط بیشتری قرار دارد.
منطقه 19 تهران با قرارگیری در حریم گسل‌های ری و پهنه ویرانی شدید در معرض مخاطرات ناشی از فعال شدن گسل‌های مربوطه قرار دارد که این مخاطرات را می‌توان به دو بخش تلفات انسانی و خسارات کالبدی تقسیم نمود. در هر دو بخش فوق الذکر، منطقه 19 در صورت فعال شدن گسل‌های تهران، به ویژه گسل‌های ری، شاهد تلفات و خسارات جدی خواهد بود.
تصویر شماره 4-4: پهنه‌های آسیب پذیر در حریم گسل‌های تهران
الف- بررسی وضعیت منطقه 19 از نظر خطر پذیری زلزله
وضعیت طبیعی شهر تهران نشان دهند این موضوع است که منطقه تهران در پهنه‌ای بین کوه و کویر در دامنه جنوبی البرز گسترده شده است. پهنه استقرار شهر تهران از سمت جنوب و جنوبغربی به دشت‌های هموار شهریار و ورامین منتهی می‌شود و در سمت شمال و شرق به وسیله کوهستان محصور شده است. در پهنه بندی خط نسبی زمین لرزه در ایران، گسله‌های مهم تهران، گسله کهریزک، مشا، شمال ری، جنوب ری و راندگی شمال تهران مطرح شده است. (مجموعه مطالعات طرح کالبدی ملی ایران، پهنهبندی خطر نسبی زمینلرزه در ایران، 1376). اراضی منطقه 19 تهران جزو حریم سه کیلومتری گسله‌های ری (گسل شمال و جنوب ری) قرار گرفته و تحت تاثیر عوارض آن در پهنه ویرانی خیلی شدید می‌باشد. علاوه بر این براساس مطالعات ریزپهنهبندی لرزهای، شهر تهران توسط سه مدل اصلی گسل ری، شمال تهران و شناور مورد بررسی قرار گرفته است. جدول شماره 1-10 نتیجه بررسی خطرپذیری مطالعات ریزپهنهبندی لرزه‌ای تهران را برای سه مدل گسل ری، گسل شمال تهران و شناور نشان می‌دهد.
جدول شماره 4-2: نتیجه بررسی خطرپذیری
نوع طرپذیری
مدل
مناطق با خطرپذیری
بالا
مناطق با خطرپذیری
متوسط
مناطق با خطرپذیری
متوسط
مناطق با خطرپذیری
نسبتاً پایین
مدل گسل ری
17، 16، 14، 12، 11،10، 9
20،19،18، 15
13، 8، 7
22،21،6،5،4،3، 2، 1
مدل گسل شمال تهران
__
3، 1
17، 16، 14، 12،13،11،10، 9
22، 21،20، 19، 18،1، 5،6، 5، 4، 2، 1
مدل شناور
17، 16، 12، 11،10
3
14، 13، 9، 8، 7
22، 21، 20، 19، 18، 1، 5، 6، 5، 4، 2، 1
(منبع: شهرداری تهران، جایکا، مطالعات ریز پهنه بندی لرزه‌ای تهران، 1380)
در جدول فوق خطرپذیری مناطق با درجه بالا، متوسط و نسبتاً پایین مشخص گردیده است. منطقه 19 در مدل گسل ری براساس معیار خطر لرزه‌ای و آسیب‌های ناشی از آن دارای خطرپذیری بوده و جزو رده مناطق با خطرپذیری متوسط می‌باشد. بدین لحاظ به بررسی منطقه 19 در مدل گسل ری می‌پردازیم.
ب- بررسی منطقه 19 در مدل گسل ری
به دلیل اهمیت کاربری مسکونی در مقوله زمین لرزه و راندگی به لحاظ مخاطرات جانی و مالی، ابتدا براساس مدل گسل ری (گسل‌های شمال و جنوبی ری) وضعیت مناطق مسکونی منطقه 19 تهران به لحاظ ایمنی و از نظر زلزله مورد بررسی قرار می‌گیرد. در ابتدا مشخص‌های اصلی گسل‌های مدل ری به شرح زیر مطرح می‌گردد:
– گسل شمال ری، گسله‌ای است با راستای تقریباً شرقی- غربی با درازای حداقل 5/16 کیلومتر، شیب به سوی شمال به صورت دیواره‌ای فرسوده در کناره جنوبی بزرگراه ری – بهشت زهرا در نزدیکی شاه عبدالعظیم قرار گرفته است. این گسله احتمالاً در رویداد چهارمین زمین لرزه با بزرگاری متغیر 3/5 تا 6/7 (MS) در سده‌های پیش نقش داشته است.
– گسل جنوب ری، گسله‌ای است در جنوب تپه باستانی موسوم به تپه غار که احتمالاً در رویداد چهار زمینلرزه سده‌های پیشین نقش داشته است.
براساس مدل گسل ری، در صورت روی دادن زمینلرزه براساس مدل گسل ری، مناطق مختلف تهران دچار خسارات چندی در زمینه بافت مسکونی خواهند شد. نمودار زیر تعداد ساختمان‌های آسیب دیده و نسبت آسیب‌های وارده را برای مناطق 22 گانه تهران نشان می‌دهد. براساس مطالعات اولیه غرب منطقه 19 (نواحی دولتخواه و اسماعیلآباد)، خانی آباد شرقی، قسمتی از شریعتی، عبدل آباد و ناحیه نعمتآباد از بیشترین تعداد ساختمان‌های آسیبدیده و یا فرو ریخته برخوردار خواهند گشت. اراضی بایر، فضاهای باز (پارکها)، مجتمع‌های مسکونی با استحکام مناسب در خانیآبادنو و میدان تره بار به دلیل سازه و نوع فعالیت آن از درجه پایینتری برخوردار می‌باشند. عوامل موثردر تعداد ساختمان‌های آسیبدیده و فرور ریخته را می‌توان در استحکام سازه، فشردگی بافت، (مساحت و تعداد قطعات) و تراکم ساختمانی ملاحظه نمود. نواحی دولتخواه و اسماعیل آباد تا ارتفاع 1100 از خاک ضعیف برخوردار می‌باشد. (5/0 الی 5/1 کیلو پوند بر سانتیمترمربع) (منبع: طرح جامع ساماندهی، مطالعات کالبدی، جلد پنجم، 1368)
4-5-4- بررسی وضعیت فضاهای سبز و آلودگی سیمای محیط
یکی از نیازهای بشر برای داشتن یک زندگی سالم همجواری با طبیعت و استفاده از مزایای وجود گیاهان در محیط زندگی است. به همین خاطر در میان انبوه ساخت و سازها با عملکردهای مختلف فضاهایی نیز به این امر اختصاص می‌یابد. به طور کلی سرانه استاندارد لازم شهری برای هر شهروند 18 متر مربع عنوان شده است و این در حالی است که سرانه فضای سبز شهر تهران بسیار کمتر از این رقم و در حدود 2/7 متر مربع می‌باشد. در منطقه 19 کمبود فضای سبز حتی از شهر تهران نیز بیشتر است و سرانه فضای سبز بدون در نظرگرفتن فضاهای سبز برون شهری حاشیه منطقه 6/6 متر مربع محاسبه شده است.اغلب فضاهای سبز شهری در قالب انواع پارک‌ها و فضاهای عمومی شهری در مقیاس‌های مختلف، شکل می‌گیرند. البته فضاها سبز خطی در امتداد محورها و فضاهای سبز خصوصی نیز تأثیر خود را در تلطیف محیط خواهند داشت. در مقیاس منطقه‌ای و شهری، منطقه 19 فاقد فضای سبز تجهیز شده و پارک است فقدان این گونه پارک‌ها نشان دهنده عدم وجود فضای سبز متراکم در مقیاس وسیع درون منطقه است. در مقیاس ناحیه ای، 6 پارک در نواحی مختلف منطقه وجود دارد که دو پارک نرگس و امام در ناحیه 3 واقع شده اند. لازم به ذکر است که کلیه پارک‌های ناحیه 3 به همین دو پارک خلاصه می‌شود و فضای سبز عمومی یا پارک دیگر حتی در مقیاس محدوده‌ای و یا پارک کودک در آن مشاهده نمی شود. از دیدگاه محیط زیست آلودگی سیمای محیط در بر گیرنده مجموعه عوامل زیست محیطی قابل مشاهده است که به نحوی باعث ظهور آلودگی و بی-نظمی در محیط شده و آزردگی روحی و روانی انسان را فراهم می‌سازد و مانع ارضاء نیازهای معنوی-زیست محیطی می‌شود. بی‌نظمی‌ها و آشفتگی‌های سیمای محیط محدوده نعمت‌آباد که حاوی

تصویری منفی بر ذهن انسان است را می‌توان در دو بعد مورد توجه قرار داد:
الف) آلودگی‌ها و بی‌نظمی‌هایی که با چشم قابل رؤیت است:
مانند وضعیت نابسامان سیما و منظر و فرسودگی بناها، عرض کم و آلودگی معابر که حمل زباله با خودرو را مشکل می‌کند؛ عدم آفتابگیری برخی از معابر، عدم رعایت استاندارد مناسب بافت مسکونی، کمبود فضای مناسب برای فعالیت کودکان، عدم فضای مناسب پیرامون تک درختان باقی مانده در بافت، کیفیت نازل و وجود برجستگی‌ها و فرورفتگی‌ها در معابر که می‌تواند معضلی برای رفت و آمد سالمندان و معلولان باشد، زباله‌های رها شده در کوچه‌ها و معابر، وجود آبروهای رها شده از منازل به داخل کوچه، انسداد جوی‌ها و مانداب شدن آب درون آنها، وفور موش در کوچه‌ها و معابر، کمبود فضای سبز در معابر، آلودگی حاصل از کاربری‌های صنعتی و تعمیرگاههای ماشین.
ب) آلودگی‌هایی که قابل مشاهده نیستند ولی تصویر منفی بر ذهن انسان می‌گذارند:
– استشمام بوهای نامطلوب: بوی فاضلاب، قیر داغ،
– سر و صداهای حاصل از فروشندگان دوره‌گرد، بازی کودکان، موتورسیکلت، سمساری و کارگاه‌های تولید مبل
* بررسی وضعیت آب و فاضلاب
آب همان قدر که برای حیات بشر و کلیه موجودات لازم است، نحوه تأمین آن و نوع پس ماند آن برای سلامت جامعه حائز اهمیت است. تامین شبکه جمع آوری پس آب‌های خانگی و صنعتی به همراه سایر زیر ساخت‌های شهری، از اهمیت روز افزونی برخوردار گشته است. به ویژه در مناطقی که به دلیل بالا بودن سطح ایستایی آب، تزریق پس آب‌های خانگی باعث آلودگی آب‌های زیرزمینی می‌شود. آلاینده های آبهای تهران به نیترات و فسفات با درصدهای بین 25 تا 45 انکارناپذیر است. بالاترین میزان نیترات به ترتیب در مناظق جنوبی با 45 میلی‌گرم در لیتر، جنوب غربی با 35 میلیگرم در لیتر و شرق تهران با 25 میلی گرم در لیتر مشاهده شده است.
در پاسخ به ضرورت احداث شبکه فاضلاب در شهر تهران و منطقه 19، در پی تلاشهایی که در این زمینه از سوی مسئولین صورت گرفته است، شبکه دفع فاضلاب در سطح منطقه، برنامهریزی، طراحی و اجرا شده است. به جز ناحیه دولت خواه که در غرب منطقه واقع گردیده است سایر نواحی زیر پوشش (خانگی، عمومی، تجاری) به صورت کاملاً تفکیک شده از سیلاب‌ها و آبهای سطحی جمعآوری می‌گردد و ارتباطی بین این شبکه و سیلابرو‌های موجود در منطقه وجود ندارد. در شبکه فاضلاب منطقه 19، جمعآوری فاضلاب به صورت ثقلی و بدون نیاز به ایستگاه پمپاژ بوده و محل تخلیه نهایی فاضلاب این منطقه به خط اصلی غربی در خیابان شهید رجایی است که در نهایت فاضلاب‌های جمعآوری شده به محل تصفیه خانه مرکزی در جنوب شهر ری منتقل شده و تحت فرایندهای تصفیه به مصرف کشاورزی خواهد رسید.آنچه از مشاهدات و تحقیقات میدانی بدست آمده است نشان می‌دهد که در محدوده نعمتآباد با وجود برخورداری ساکنین از انشعاب فاضلاب، این شبکه مورد بهرهبرداری قرار نگرفته است و در حال حاضر فاضلاب به دو صورت دفع می‌شود. فاضلاب توالت به صورت چاه‌های جذبی سنتی و سایر پس آب از طریق لولهکشی ساده منتهی به جوی‌های موجود داخل کوچه‌ها دفع می‌شوند که باعث انواع آلودگی‌ها چه از نظر نفوذ آلودگی به آب‌های زیرزمینی و ایجاد آلودگی و تعفن در جوی‌های خیابان‌ها شدهاند. به دلیل تخلیه فاضلاب‌های خانگی و شهری در کانال‌ها و جوی‌های دفع آب‌های سطحی خیابان‌ها و کوچه‌ها و استفاده از این آب در آبیاری اراضی کشاورزی و سبزکاری، در اراضی نعمتآباد شرقی به طور کلی مشکوک به آلودگی هستند.
* بررسی وضعیت تولید و دفع زباله
محدوده نعمت آباد شرقی درون محدوده قانونی شهر تهران واقع شده و از خدمات شهرداری معمول برخوردار می‌باشد. در ارتباط با تولید و دفع زباله‌های خانگی لازم به ذکر است که جمع آوری زباله در محدوده به صورت روزانه و درب منازل انجام می‌شود ولی مبحث مربوط به تفکیک زباله از مبدأ در سطح محدوده مانند اغلب نقاط شهر تهران به چشم نمی خورد. وجود فضاهای باز بلاتصدی و رها شده در سطح محدوده مانند اراضی اطراف باغ‌ها و دیگر اراضی بایر منجر به انباشت زباله در این مکان‌ها شده است که علاوه بر ایجاد مناظر نامناسب، آلودگی‌های محیط زیستی را برای اهالی محدوده، ساکنین محلات اطراف و رهگذران موجب شده است. علاوه بر زباله‌های خانگی، نخاله‌های ساختمانی و زباله‌های ناشی از کارگاه‌ها و انبارهای قراضه فروشی در گوشه و کنار اراضی بایر دیده شود که خود آلودگی محیطی را افزایش داده است. بر اساس اطلاعات به دست آمده از شهرداری منطقه 19، پسماندهای شهری این منطقه توسط شرکت پیمانکاری مرزبار و به طریق سیستم مکانیزاسیون و با استفاده از ماشین‌آلات مربوطه به صورت شبانه‌روزی (24 ساعته) جمع‌آوری می‌شود که با این حال برداشت‌های صورت گرفته در منطقه حاکی از عدم کفایت در جمع‌آوری می‌باشد.این پسماندها پس از انتقال به سکوی تخلیه منطقه 19 واقع در اتوبان آزادگان ابتدای بزرگراه کاظمی، توسط خودروهای سنگین سیم تریلر بارگیری شده و به مرکز دفع زباله کهریزک منتقل میگردند. تعداد پرسنلی که به تفکیک منطقه 19 در ناحیه 3 مشغول به فعالیت هستند، 55 نفر(دو شیفت) در شب و 25 نفر در روز و 2 دستگاه خاور در روز و 3 دستگاه خاور در شب به انضمام یک نیسان(دو شیفت) می‌باشد.
* منابع و مراکز مهم آلاینده هوا، آب و خاک
• مهمترین منابع آلودگی هوای تهران
– وسایل نقلیه موتوری
– استقرار نامناسب صنایع آلاینده هوا در داخل منطقه، با تمرکز بیشتر در غرب
– پایانه اتوبوس و مینی بوس رانی
– فعالیت‌های خانگی و تجاری
• فاضلاب خانگی و تجاری و صنعتی از آلوده کننده‌های آبهای سطحی و زیرزمینی و همچنین خاک منطقه به شمار می‌روند.
• به دلیل عدم بهرهبرداری از شبکه فاضلاب در سطح منطقه و مشکلات مربوط به دفع فاضلاب از طریق چاه‌های سنتی و به دلیل بالا بودن سطح آبهای زیرزمینی اکثر فاضلابهای خانگی، غیر از توالت منازل، از طریق لولهکشی ساده کانالها و جوی‌های موجود در معابر و کوچه‌ها جاری می‌گردد و در اغلب جاهایی که زمین نفوذپذیر باشد به زیرزمین نفوذ پیدا می‌کند.
• علیرغم آلودگی شدید آبهای جاری منطقه، این آبها جهت مشروب نمودن اراضی کشاورزی استفاده می‌شوند و منجر به آلودگی اراضی و محصولات کشاورزی می‌شود.
• دفع غیر اصولی زباله در محیط و یا راهیابی آنها به منابع آبهای سطحی نیز سبب انتشار آلودگی و بلا مصرف شدن آب می‌گردد. بررسی ظاهری کانال‌های جمع آوری آبهای سطحی در منطقه، نشان می‌دهد که علاوه بر فاضلاب و آب‌های جاری انواع زباله توسط مردم در آنها تخلیه شده است. دفع غیربهداشتی زباله در محیط نیز سبب نفوذ شیرابه زباله به خاک و آبهای زیرزمینی و نهایتاً آلودگی آنها می‌گردد.
• انباشت زباله‌های خانگی و تجاری نواحی مختلف در سطحِ نواحی نعمتآباد و دولت خواه در غرب منطقه که به لحاظ اقتصادی، فرهنگی و محیط زیستی دارای مشکلات متعدد می‌باشد و نیز جمعآوری زباله در حد مطلوب و بهداشتی صورت نمیگیرد، علاوه بر انتقال آلودگی‌ها به خاک باعث تشدید فعالیت‌های بیولوژیکی گشته و با ایجاد بوی تعفن موجبات ناراحتی عابرین را فراهم می‌کند. معضل زباله منطقه 19 در ارتباط با آلودگی آب و خاک بیشتر در نواحی اشاره شده نعمتآباد و دولت خواه به دلیل مشارکت ضعیف ساکنین در رعایت الزامات زیست محیطی و همچنین فعالیت سمساری‌ها و مبل فروشی‌ها در خیابان پوریای ولی و تعدد تعمیرگاه‌ها و کارگاه‌های مختلف قابل طرح و بررسی است.
* آلودگی صوتی
واکنش انسان نسبت به صدا در شرایط مختلف متغیر است به طوری که میزان حساسیت انسان در شب بیشتر می‌شود. میزان حساسیت‌پذیری کاربری‌های مختلف در برابر صدا نیز متفاوت می‌باشد. به طوری که برخی از کاربری‌ها مانند مدارس خود مولد صدا هستند ولی نسبت به صدا آسیب‌پذیر می‌باشند.آلودگی صوتی ناشی از تردد وسایل نقلیه موتوری و سواری در معابر و حرکت ماشین‌های سنگین در شب در بزرگراه جاده ساوه و کاظمی از جمله منابع خطی آلودگی محسوب می‌شوند. صدای اصطکاک جاده و لاستیک، صدای اگزوز، صدای هشدار دهنده بوقهای پیاپی، آژیر دزدگیرها بسیار آزاردهنده است، به طوری که می‌تواند کاهش کارایی، اثرات روانی، عصبانیت، اختلالات خواب، افت شنوایی، تأثیرات قلبی عروقی و بسیاری پیامدهای دیگر را ایجاد کند. در درون محدوده نیز تردد فروشندگان دوره‌گردی که با استفاده از بلندگو یا بدون آن برای کاربری‌های حساس موجود در بافت (مسکونی آموزشی، درمانی) ایجاد مزاحمت می‌کنند قابل توجه است.
جدول شماره 4-3: جمع‌بندی وضعیت محیطی محدوده
نقاط قوت
نقاط ضعف
فرصت ها
تهدیدها
* قرارگیری محدوده در معرض بادهای غربی و در نتیجه پاکیزگی.
* وجود اراضی بایر مستعد برای اسکان موقت آسیب دیدگان از سوانح طبیعی
* وجود اراضی باز، باغات و مزارع داخل و اطراف محدوده نعمت آباد.
* به جا ماندن باغات و اراضی کشاورزی منطبق به خواسته واقف و کاربری سبز طرح تفصیلی
* قابلیت دسترسی به آب‌های زیرزمینی
* پیش بینی خیابان طالقانی به عنوان محور مختلط زیرمنطقه‌ای در طرح تفصیلی منطقه 19
* پیش بینی گستره تجاری-اداری و خدمات زیرمنطقه‌ای در محدوده باز در طرح تفصیلی منطقه 19
* تهیه طرح تفصیلی منطقه 19 و تصویب آن در سال 1385
* پیش بینی اراضی ذخیره توسعه و نوسازی برای محدوده نعمتآباد در طرح تفصیلی منطقه
* پیش بینی انتقال کاربری‌های صنعتی ناسازگار با سکونت به اراضی صنعتی غرب منطقه در طرح تفصیلی
* پیش بینی پهنه‌های عملکردی و فعالیتهای عمده با مقیاس فرا منطقه‌ای در منطقه 19 و ایجاد فرصت‌های شغلی بیشتری برای ساکنین منطقه.
* ناپایداری ابنیه و فرسودگی بافت، موقوفه بودن اراضی محدوده، توان مالی نازل ساکنین، و تراکم خالص بالا
* تبدیل محدوده به پایگاه موقتی برای اقشار ضعیفتر اجتماع بجای سکونتگاهی مطلوب و مداوم
* آلودگی هوا ناشی از تراکم ذرات معلق و گردو غبار به دلیل فعالیت کوره‌های آجرپزی
* آلودگی محیط مسکونی و آبیاری زمین‌های کشاورزی به دلیل جاری شدن فاضلاب خانگی در شبکه جمع آوری آبهای سطحی
* وجود شهرک‌های خودرو بدون خدمات مورد نیاز در حوزه فراگیر
* قرارگیری ناحیه‌های 4 و 5 شهرداری منطقه در خارج از محدوده قانونی شهر تهران
* وجود شیب ناچیز طولی و عرضی در کل محدوده و راکد ماندن آبها در جوی‌های کنار دسترسی‌ها
* تبدیل بدون برنامه زمین‌های کشاورزی به ساختمان‌های مسکونی در فاصله سالهای 1348 تا 1358
* آلودگی صوتی ناشی از تخلیه و بارگیری سمساری‌ها و مبل فروشی‌ها در ساعات مختلف شبانه روز
* در نظرگرفتن محدوده نعمت آباد شرقی جهت ملاحظات بهسازی و نوسازی و ایجاد محورهای مختلط تجاری – خدماتی محلی و ناحیه‌ای کاربری خدماتی در برخی محدوده ها
* کاهش فعالیت کوره‌های آجرپزی و در نتیجه کاهش آلودگی هوای منطقه از نظر کاهش ذرات معلق.
* امکان ایجاد فرصت‌های اقتصادی به دلیل قرارگیری در مسیر ورودی شهر تهران
* امکان ارتقاء محدوده تاریخی قلعه نعمت آباد به جهت حفظ و تقویت هویت تاریخی
* تبدیل مغازه‌های سمساری محدوده به مبل فروشی‌ها و مغازه‌های فروش اجناس چوبی دست اول.
* پیشنهاد طرح تفصیلی برای ایجاد پهنه مسکونی ویژه بلندمرتبه در شمال محدوده و در نتیجه استقرار تراکم جمعیتی بیشتر و همچنین تاثیرگذاری بصری بر مجموعه.
* خطرجریان سیلاب به دلیل وجود فرسایش فیزیکی جمع آوری آبهای سطحی
4-6- بررسی تحولات جمعیتی منطقه 19
4-6-1- بررسی تحولات جمعیتی محدوده مطالعاتی
جمعیت مبنای برنامه ریزی است. چرا که نیازها بر مبنای جمعیت سنجیده