همچنین سرمایه فرهنگی را می توان مجموعهای از روابط، معلومات، اطلاعات و امتیازات دانست که فرد برای حفط کردن یا به دست آوردن یک موقعیت اجتماعی از آن بهره میگیرد. این سرمایه میتواند با کارکرد خود به سرمایه اقتصادی و بالعکس تبدیل شود. (صالحی امیری، 1386: 66-64)
سرمایه فرهنگی بر خلاف سرمایه اقتصادی نمیتواند به ارث برسد و یا به صورت خیلی ملموس در تصرف و مالکیت فرد باشد، بلکه به طور ضمنی و در طی فرایند جامعهپذیری انتقال مییابد. انتقال سرمایه فرهنگی از راه آموزش و تمرین فرهنگی ممکن میشود. از منظری دیگر باید گفت که سرمایه فرهنگی دائماً خود را بازتولید میکند. بدین ترتیب اگر چه فرد در طول زندگی خود، دائماً مجهز به ابعاد فرهنگی جدیدی میشود که به گونهای آزادانه از بین تجربیات مطلوب برمیگزیند، ولی این انتخابها تنها از بین جنبههایی از فرهنگ صورت میگیرد که با جهتگیری و عادات وی منطبق باشد. بنابراین تنها چیزهایی را میآموزد که شبیه عادات و سلایق خودش است و تغییر چندانی در سرمایه فرهنگی وی ایجاد نمیکند. (صالحی امیری، 1385: 2)
از سوی دیگر، هایس اصطلاح سرمایه فرهنگی را بازنمای جمع نیروهای غیر اقتصادی مانند زمینه خانوادگی، طبقه اجتماعی، سرمایه گذاریهای گوناگون و تعهدات نسبت به تعلیم و تربیت، منابع مختلف و مانند آنها دانست که بر موفقیت آکادمیک (علمی یا تحصیلی) تأثیر میگذارد. سرمایه فرهنگی به عنوان صلاحیت در فرهنگ پایگاهها، گرایشات و ایدهها تعریف میشود که اغلب یک مکانیسم مهم در بازتولید سلسله مراتب اجتماعی در نظر گرفته میشود. تمرکز اصلی تئوری سرمایه فرهنگی این است که فرهنگ از طریق سیستم آموزشی که بازتاب فرهنگ طبقه حاکم است، انتقال مییابد و تشویق میشود و در نهایت موجب بازتولید همان فرهنگ خواهد شد (تراسبی، 1382: 74-68). بوردیو ضمن بحث از سرمایه فرهنگی که منجر به بازتولید فرهنگ طبقه مسلط میشود، اشاره به این امر دارد که چون طبقات مسلط دارای امکانات مادی بیشتری هستند و دسترسی بیشتری به انواع مثلاً موسیقیها، ورزشها، غذاها و … دارند، میتوانند ذائقههای خود را مستقر سازند. به عبارت دیگر بوردیو هر آنچه را جزء علایق خاص طبقه مسلط است، به عنوان معیار سنجش سرمایه فرهنگی در نظر میگیرد.
بر طبق نظر لامونت ولارو (1988) سرمایه فرهنگی میتواند به عنوان منبعی سازماندهنده دیده شود، که شامل نشانها یا سیگنالهای فرهنگیای است (مانند رفتارها، سلایق و نگرشها) که در خانوادههایِ با جایگاه بالا، برای جداسازی خود با گروههای محروم فرهنگی به طور گستردهای استفاده میشود (لامونت و لارو، 1988، لارو و هاروات، 1999: 53-37). بنابراین، گروهها و طبقات اجتماعی حاکم از قدرتشان استفاده میکنند تا شرایط ساختاری را حفظ و ایجاد کنند تا از علائقشان حفاظت شود (لارو، 1987: 85-73).
جورج ریتزر در مورد نظریه سرمایه فرهنگی بوردیو میگوید، این سرمایه؛ بیشتر از خاستگاه طبقه اجتماعی مردم و تجارب آموزشیشان سرچشمه میگیرد. در این بازار، انسانها سرمایهشان را جمع میکنند و آن را یا برای بهبود جایگاه اجتماعیشان هزینه میکنند و یا جایگاهشان را از دست میدهند و باعث میشود که جایگاهشان در چارچوب اقتصاد فرهنگی وخیمتر شود (ریتزر، 1374: 728). ابتکار مهم بوردیو در مقابل جامعهشناسان پیشین که در مورد قشربندی بحث کردهاند این است که از یک موقعیت ایستا بهسوی جریانی حرکت میکند که تمایزهای منزلتی تعریف شده و در طول زمان در ارتباط با اشیاء فرهنگی بازتولید میشوند. او مفهوم سرمایه را برای نشان دادن منابع مهمی مطرح میسازد که در طول زندگی مورد استفاده قرار میگیرند و سپس فضای قشربندی بر مبنای طبقه را از نقطهنظر سرمایه تعریف میکند از دیدگاه بوردیو سه عامل در سرمایه تأثیر میگذارد: حجم، ترکیب و مسیر. حجم مربوط به میزان سرمایه میگردد. ترکیب به میزان فراوانی نسبی سرمایه اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی مربوط میشود. و بالاخره مسیر در نظریه بوردیو با اهمیت است. همه ما امکان تحرک طبقاتی داریم که این امر از منشأ طبقاتی آغاز شده تا موقعیت کنونی ما حرکت میکند. هر فردی مسیری را در زندگی اجتماعی خود طی میکند که آن مسیر میتواند او را از یک نقطه به نقطه دیگر حرکت دهد. در اکثر موارد حرکت از طبقه بالا به پایین کمتر واقع میشود. اما همانطور که بوردیو هم مرتباً تأکید میکند کسب سرمایه فرهنگی یعنی تحصیلات یکی از راههای مهم در تحرک طبقاتی در جامعه مدرن است (ممتاز، 1388: 153).
بوردیو از سه گونه سرمایه فرهنگی سخن می گوید:
الف) تجسم یافته: که شامل اکتسابات آگاهانه و میراثبریهای منفعلانه یک شخص میباشد. بوردیو تأکید میکند که، سرمایه فرهنگی به صورت خودانگیخته (همچون کادو) منتقل نمیگردد، بلکه اندوختهای است که در طول زمان خود را در یک شخص مجسم میسازد. این نوع سرمایه به مجموع خصلتهای پرورش یافته در افراد اشاره دارد که از طریق فرایند اجتماعی شدن در آنها، درونی می شود. بدین ترتیب، سرمایه فرهنگی نمایی از درک و شناخت نسبت به کالاهای فرهنگی را در افراد به وجود می آورد. می توان اکثر ویژگیهای سرمایه فرهنگی را از این واقعیت استنباط کرد که این سرمایه با شخصی که در آن تجسم مییابد ارتباط نزدیک دارد. (نیازی و کارکنان، 1368: 60) بوردیو میگوید کالاهای فرهنگی متفاوت
از کالاهای مادی هستند؛ لذا فرد میتواند آنها را بفهمد، یا از طریق درک معنای این کالاها، آنها را مصرف کند. این کالاها میتواند شامل موسیقی، فعالیتهای هنری، فرمولهای علمی و کارهای فرهنگ عامه بشود ( بوردیو،1984: 214).
ب) عینیت یافته: سرمایهفرهنگیای را شامل میشود که به تملک شخص در آمده است. این نوع سرمایه فرهنگی به شکل اشیاء مادی و رسانههایی چون نوشته ها، نقاشیها، بناهای تاریخی، ابزارها و غیره، عینیت پیدا میکند. (بوردیو، 1997: 42). پ) نهادینه شده: گونه ای سرمایه فرهنگی است که اغلب به صورت اعتبارها یا کیفیات علمی یک فرد شناخته می شود. بوردیو از دامنه سرمایه فرهنگی نهادینه شده مثال می زند و می گوید وجود این سرمایه ، باعث می شود که تبدیل سرمایه فرهنگی به سرمایه اقتصادی (به واسطه خدمت اکتشافی که به فروشندگان میدهد تا سرمایه خود را به خوبی توصیف کنند و به خریداران می دهد تا نیاز سرمایهای خود را به خوبی تبیین نمایند ) با سهولت بیشتری صورت پذیرد (همان منبع).
از مباحث چنین میتوان برداشت نمود که سرمایه فرهنگی به مثابه نوع خاص سرمایه در زمرۀ ارزشها و هنجارهای والای جامعه است و طوری نیست که شخص یکشبه آن را کسب کند و یا انتقال دهد و یا اینکه قابل خرید و فروش باشد. بوردیو سرمایه فرهنگی ر ا با تحصیلات پیوند میزند و تحصیلات را عاملی میداند که از طریق قراردادن فرد در نظام آموزشی باعث بازتولید فرهنگی وی میشود. سرمایه فرهنگی شکل غیرمادی سرمایه است و سرمایهگذاری در آموزش، زمینههای خانوادگی و نهادهای فرهنگی بر این نوع سرمایه میافزاید. معمولاً سرمایه فرهنگی که از طریق تحصیلات حاصل میشود مستعد این است که به صورت موفقیت و دستاورد فردی نمایان گردد. با توجه به نظر بوردیو دانش آموزانی که با اندوختههای بیشتر و بهتری از سرمایه فرهنگی وارد نظام آموزشی میشوند بهتر قادرند با قواعد بازی نظام آموزشی همراهی کنند. به عبارت دیگر، سرمایۀ فرهنگی والدین تأثیر قابل ملاحظهای بر مؤفقیت تحصیلی فرزندان آنها و به تبع آن گرایش به حضور در دانشگاه و تحصیلات عالیه دارد.
در این تحقیق برای سنجش متغیر سرمایه فرهنگی پژوهشگر در نظر دارد با استفادۀ از نظریه سرمایه فرهنگی بوردیو، مبنی بر سه حالتی که سرمایه فرهنگی بر طبق نظر وی میتواند به خود بگیرد سرمایه فرهنگی دانشآموزان را مورد سنجش قرار دهد. همان طور که قبلاً بحث شد بوردیو در نظریه سرمایه فرهنگی خود مدعی است سرمایه فرهنگی میتواند به سه شکل ظاهر شود. 1- تجسم یافته که شامل تمامی اشیاء و کالاهای فرهنگی (میزان آشنایی و فعالیتهای هنری مانند موسیقی، خط و نقاشی، ورزش، زبان خارجی و ..) 2- عینیت یافته که شامل مؤلفه های نرم افزاری (کتاب، تابلوهای نقاشی، عضویت در کتابخانه،) وسایل سخت افزاری (کامپیوتر، اینترنت، ماهواره، دوربین) 3- نهادینه شده که مربوط به انواع مدارک تحصیلی، گواهی نامههای معتبر فنی و حرفه ای است. بنابراین پرسشنامه سرمایه فرهنگی در این تحقیق شامل مؤلفه های مذکور خواهد بود.
2-10-1 عادتواره و نقش آن در شکلدهی به زائقه
سرمایه فرهنگی بر مبنای نظر بوردیو دو منبع مهم دارد: نخست عادتوارهها و دوم تحصیلات. از دیدگاه بوردیو تحصیلات، از جمله متغیرهای بسیار مهمی است که میتواند حتی جانشین عادتواره خانوادگی شود زیرا میتواند به فرد سلیقه، ادب و شیوههایی را بیآموزد که فرد را به منزلت خاص نزدیک میکنند. (ممتاز، 1388: 153) همچنین عادتواره به مجموعهای نسبتاً ثابت از خلق و خوها گفته میشود که محصول تجربههای کنشگران در موقعیتهای خاصی در ساختار اجتماعی است، ساختاری که کنشها و بازنمودها را تولید میکند و به آنها نظم میبخشد (بوردیو 1990: 53). بنابراین منشها پایۀ فهم ما از جهان هستنند. برای زندگی در جهان اجتماعی نیازمند نوعی گرایش کنش و آگاهی هستیم که آن را منشها در اختیار ما قرار میدهند.
عادت واره همان اصل وحدت بخش و مولدی است که ویژگیهای اساسی و رابطهای یک موقعیت اجتماعی را به شکل نوعی سبک زندگی یکدست و یکپارچه، یعنی به شکل مجموعۀ یکدستی از انتخابها، کنشها و داراییها در میآورد. عادت وارهها مبنای شکلگیری کنشهای متمایز و مجزا هستند. مثلاً این که یک کارگر چه غذایی میخورد و چگونه آنها را بیان میکند و به چه روشی آن ورزش را انجام میدهد، عقاید سیاسیاش چیست و چگونه آنها را بیان میکند، همۀ اینها به طور کامل با موارد مشابه نزد کارخانهدار متفاوت است. عادت وارهها همچنین الگوی اصلی هر نوع طبقهبندی، بنیان هر نوع نگرش یا تقسیمبندی و مبنای شکلگیری ذائقههای متفاوت هستند. (جلائی پور محمدی، 1387: 330). به زبان خود بوردیو عادتواره یک سری از گرایشها و ارزشهاست. و عادتوارۀ غالب، گرایشها و ارزشهایی است که قشر غالب و برتر در جامعه؛ آنها را دارا میباشند. یکی از خصوصیات بارز عادتوارۀ غالب نگرش مثبت نسبت به امر آموزش و تحصیل است. ” …نظامی از نگرشها نسبت به مدرسه که شامل میل باطنی در حمایت از سرمایه گذاریهایی که در زمینه وقت، انرژی و پول لازم است تا ارزشهای اجتماعی حفظ گردند و افزایش یابند”(بوردیو 1977: 495).
عادت واره شامل تمایز میان سلیقه خوب و بد، فرهنگ والا و روشنفکرانه و فرهنگ پست و عوامانه و از این قبیل است. در این فرآیند، کودکان طبقه حاکم فرا میگیرند ک
ه به فرهنگ طبقه خویش ارج نهند و فرهنگ عامهپسند طبقه کارگری را به مثابه امری پست و فرومایه بنگرند. افزون بر این باز هم برای نمونه، والدین طبقه متوسط سعی میکنند تا کودکان خود را به خواندن کتابهای «خوب» و تماشای برنامههای «مناسب» تلویزیون سوق دهند. کودکان طبقه متوسط نیز بیشتر به سمت بازدید از گالریهای هنری وبناهای تاریخی و یا تماشای تئاتر تمایل دارند (تیلور، 1997: 200-199). به نظر بوردیو مهمترین ویژگی عادتواره خصیصۀ جامعهجویی آن است. چنانچه افراد در وضعیتهایی مشابه زندگی کنند، در عادتوارۀ یکدیگر شریک میشوند، به گونهای که اعضای گروه، قشر وطبقه در جامعهای واحد دارای عادتوارۀ یکسان هستند. وی معتقد است عادتواره باعثِ بازتاب تفاوتهای اجتماعی در عمل میشود (کنوبلاخ، 1391: 329-328). بنابراین بوردیو در اینجا در مقابل نظریۀ طبقاتی مارکس، معتقد است که مناسبات تولیدی تعیین کنندۀ طبقات اجتماعی نیستند، بلکه عادتوارهها هستند که به آنها شکل میدهند.
بوردیو عادتواره را با یک مفهوم دیگر به نام ذائقه پیوند میزند. ذائقه نیز یک عملکرد است که یکی از کارکردهایش این است که افراد جامعه از طریق ذائقه به ادراکی از جایگاهشان در نظام اجتماعی میرسند. ذائقه، همۀ کسانی را که سلیقۀ به نسبت یکسانی دارند به هم نزدیک میکند و از این طریق آنها را از افراد دیگر جدا میکند. از طریق ذائقه انسانها، دیگران و نیز خودشان را در جامعه طبقهبندی مینمایند. (ریتزر، 1380: 727) مثلاً آدمها را بر حسب ذائقههایی که از خود نشان میدهند و با ترجیح قائل شدنهایشان برای انواع فعالیتهای فراغتیِ متفاوت مانند گوش دادن به موسیقی، دیدن فیلم سینمایی یا خواندن شعر میتوان دستهبندی کرد. ذائقهها محصول اجتماعی بوده و یکی از شاخصهای سرمایه فرهنگی را تشکیل میدهند.
به گونهای دیگر میتوان گفت منظور وی از ذائقه، نظامی از طرحهای ادراکی و طرحهای ارزیابیای است که در هر عادتواره وجود دارند و بر انتخاب و اولویت دادن به اشیا و فعالیتهای معین تأثیر میگذارند. بوردیو سه شکل ذائقه را از یکدیگر متمایز میکند. ذائقۀ مشروع که به طبقات حاکم تعلق دارد، ذائقۀ عمومی که خاص طبقۀ کارگر است و ذائقۀ میانی که در میان طبقات متوسط رایج است و با ویژگی جهتگیری به سوی ذائقۀ مشروع مشخص میشود (بوردیو، 1984: 17).
محیطهای آموزشی در جوامع مدرن، گروه همسالان و خانواده بر ذائقه تأثیر میگذارند. از نظر بوردیو، ذائقه را میتوان به عنوان نوعی ازسرمایه فرهنگی دید که ایجاد تبعیض و تمایز بین انواع گروههای منزلتی را امکان پذیر میکند. (باکاک، 1381: 99).
بوردیو به این نکته اشاره میکند که دانشآموزان طبقه کارگری و کم درآمد جامعه نسبت به دانش آموزان طبقه متوسط و طبقه بالای جامعه احتمال بیشتری دارد که ترک تحصیل کنند حتی اگر دستاوردهای قبلی را هم در تحقیقات خود جزو متغیر کنترل کننده به حساب آوریم. او ادعا میکند که این ترک تحصیل بیشتر به خاطر مکانیزم مهم انتخاب است تا به خاطر رد شدن در آزمونها. «بنابراین حتی اگر سطح تحصیلی یکسانی هم وجود داشته باشد دانش آموزان قشر کارگری احتمال بیشتری دارد که خود را از ادامه تحصیل در مقاطع ثانویه حذف کنند به صورتی که به جای حذف خود پس از ورود به مقاطع بالاتر اصلاً به مقاطع بالاتر نمیروند و همچنین احتمال وارد نشدن به مقاطع بالاتر خیلی بیشتر از آن است که پس از ورود توسط سیستم آزمون مدارس رد شده و از مدرسه اخراج شوند» (بوردیو، 1990: 153). بوردیو ادعا می کند که این پدیده را می توان تحت عنوان عادتوارۀ طبقه کارگری تشریح کرد. عادتواره به نوعی توسط اهداف موفقیتآمیزی که در یک طبقه اجتماعی مشترک است شکل میگیرد. در عوض این عادتوره است که کنشهای اعضای آن قشر اجتماعی را تعیین می کند.
«نگرشهای منفی نسبت به مدرسه که نتیجه آن؛ خود، ترک تحصیل طبقههای کم درآمد و آسیبپذیر و بخشهایی از آن است، باید به گونهای برداشت شوند که این نگرشها نوعی انتظار است، انتظار و توقعی که بر اساس تخمینهای ناخودآگاه، احتمالات موفقیت که در ذهن یک قشر اجتماعی وجود دارد شکل میگیرد، انتظاراتی که بر اساس قوانینی که به طور خارجی توسط مدرسه در مورد این اقشار خالی از ارزشهای فرهنگی اجرا می شوند»(بوردیو،1977: 495).
2-10-2 سرمایه فرهنگی و آموزش عالی