2-6-1- مهاجرت بر حسب زمان
مهاجرت بر حسب زمان نیز بر دو دسته تقسیم می گردد که عبارتند از:
مهاجرت دایمی یا قطعی: مهاجرتی که مهاجران در آن قصد یا امکان برگشت به محل قبلی خود را نداشته باشند. در این قصد یا عدم امکان برگشت ممکن است مهاجر تصمیم گیرنده باشد، یا عوامل دیگری (سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، حوادث طبیعی و…) امکان بازگشت را از وی سلب کرده باشد. (زنجانی، 1392: 12). مهاجرت تعدادی از مردم افغانستان در قرن 19، به کشورهای هندوستان، ایران، پاکستان و … که پس از مدتی تابعیت دائمی کشورهای مقصد را دریافت نمودند، از این نوع مهاجرت بشمار می رود.
مهاجرت به قصد بازگشت، یا موقت: مهاجرتی که در آن فرد مهاجر قصد بر گشتن به کشور یا منطقه اصلی خود را دارد. این مهاجرت خود به دو دسته تقسیم می شود که عبارتند از مهاجرت فصلی یا کوتاه مدت و مهاجرت طولانی یا بلند مد.
الف) مهاجرت کوتاه مدت: مانند مهاجرت های فصلی می باشد که افراد در یک مدت معینی از سال، بخاطر کارگری در یک منطقه دیگر که در آن امکان کار وجود دارد، مهاجرت نموده و در پایان فصل یا اتمام دوره کاریشان، دوباره به منطقه یا مکان اصلی خود باز می گردند. این نوع مهاجرت بیشتر بصورت فردی رخ می دهد. مهاجرت های فصلی یا کوتاه مدت، ممکن است گاهی به مهاجرت های طولانی مدت نیز تبدیل شود؛ بدین معنی که مهاجران فصلی به تدریج با مزیتهای جدیدی در محل مهاجرت آشنا شده و با در نظر گرفتن تفاوت و سطح درآمد، رفاه و ویژگیهای زندگی، کم کم به اقامت در محل مهاجرت و عدم بازگشت به محل قبلی خود ترغیب شده و مدت طولانی تری را در مهاجرت سپری نمایند(زنجانی، 1392: 13).
ب) مهاجرت طولانی مدت: این نوع مهاجرت نیز مانند مهاجرت کوتاه مدت برای یک مدت خاصی صورت می گیرد، ولی تا زمانی که بازار کار در کشور مقصد اشباع نشده و نیازی به وجود کارگران خارجی وجود داشته باشد و یا مهاجرینی که در اثر عوامل دافعه ی کشور مبدأ بخصوص عوامل سیاسی مجبور به ترک آن شده باشند، در این صورت تا شرایط زندگی برای آنها در کشور مبدأ فراهم نشود، مدت اقامت آنها در کشور مقصد تمدید گردیده و زمان طولانی تری را در بر می گیرد. بطور مثال: مهاجران افغانی که در اثر جنگ و ناامنی، دست به مهاجرت زده بودند، اکنون از مدت اقامت برخی از آنها در ایران و پاکستان بیش از بیست سال و حتی سی سال می گذرد. چون بخاطر شرایط نامساعد اقتصادی ـ اجتماعی افغانستان، تا هنوز نتوانسته اند به کشور خود برگردند و کشورهای مقصد به دلایلی اقامت آنها را تمدید نموده اند.
2-6-2- مهاجرت بر حسب خواست مهاجرین
این نوع مهاجرت نیز به دو دسته تقسیم گردیده که عبارت از مهاجرت اختیاری و مهاجرت اجباری می باشد:
مهاجرت اختیاری به دنبال خواست و تصمیم مهاجر انجام می گیرد، از اینرو، مهاجرت خود خواسته است. هر چند ممکن است مسائل متعددی در شکل گیری این خواست و اراده دخیل باشند که بطور غیر مستقیم فرد را در مسیر مهاجرت قرار دهند( زنجانی، 1392: 14). این نوع مهاجرت بیشتر بر مهاجرت های فردی عینیت پیدا می کند. برخی از مهاجرت های انفرادی جوانان و نیروی کاری افغانها به کشورهای دیگر را می توان در زمره ای این نوع مهاجرت قرار داد.
مهاجرتهای اجباری به مهاجرتی اطلاق می شوند که در آن، اراده مهاجر تأثیری در انجام یا عدم انجام مهاجرت ندارد. انتقال بردگان از سرزمینی به سرزمین دیگر، یا انتقال افرادی از یک کشور به کشور دیگر به دلیل قراردادهای بین المللی، یا پی آمدهای جنگی و همچنین کوچانیدن اقوام از یک نقطه به نقطه دیگر و طرد و اخراج های سیاسی و نظامی به دنبال غلبه یک سردار بر سرزمینی معین، نمونه هایی از مهاجرتهای اجباری محسوب می شوند(زنجانی، 1392: 15). در این مورد نیز می توان به اولین دوره مهاجرت مردم افغانستان در دو دهه اخیر قرن 19 اشاره نمود که تعدادی از اقوام فارسی زبان بخصوص قوم هزاره، در اثر فشارهای سیاسی حکومت وقت، دست به مهاجرت زدند. گرچند برخی از مهاجرت ها از جامعه مبدأ اجباری بوده ولی تعیین جامعه مقصد در اختیار خود مهاجر قرار دارد.
2-6-3- مهاجرت بر حسب قلمرو سیاسی
مهاجرت بر حسب قلمرو سیاسی بر دو دسته مهاجرت داخلی و مهاجرت خارجی تقسیم می گردد که عبارتند از:
مهاجرت داخلی: هرگونه جا بجایی و تغییر دائمی یا نیمه دایمی مسکن و محل اقامت را در داخل قلمرو جغرافیایی یک کشور، مهاجرت داخلی می نامند (زرقانی و موسوی، 1392: 12). این جا بجایی ها می تواند از مناطق روستایی به شهری، از شهرهای کوچک به شهرهای بزرگ و یا بر عکس آن صورت پذیرد. مهاجرت در محدوده مرزهای یک کشور به عنوان مهاجرت درون مرزی یا داخلی قلمداد می شود که همانند مهاجرت خارجی به دو گروه مهاجرت داخلی اجباری و مهاجرت داخلی داوطلبانه تقسیم شده اند. مهاجرت داخلی از هر نوع (داوطلبانه و یا اجباری) که باشد دارای انواع گوناگونی است. که در اینجا به چند نمونه اشاره می نماییم:
مهاجرت ادواری روستا به روستا: مانند مهاجرت سنتی پیشه وران یا مهاجرت نیروی کار به مناطق تجاری ـ کشاورزی برای فعالیت های فصلی و یا مهاجرت کوچی ها(در افغانستان) و کسانی که مالداری(گاو، گوسفند) دارند، در فصل تابستان، همراه رمه یا گله (گوسفندان) خود، در کوه پایه ها (ییلاق) رفته و در فصل زمستان دوباره به جایگاه اصلی خود بر می گردند.
مهاجرت ادواری روستا به شهر: مانند مهاجرت فصلی روستاییان که بیشتر در فصل زمستان، به شهرها بخاطر گارگری مهاجرت می کنند. زیرا در فصل زمستان، کارهای کشاورزی کاهش می یابد
و نیروی کار روستا بیکار هستند. در این نوع مهاجرت، فرد مهاجر پیوند خود را به طور کامل با روستا حفظ می کند. مهاجرت دایمی روستا به شهر؛ مهاجرت دایمی روستا به روستا: مانند انتقال توزیع جمعیت در اثر تخریب محیطی یا عدم امنیت دراز مدت غذایی و…؛ مهاجرت انبوهی اضطراری (اجباری): مانند واکنش کوتاه مدت بحران شدید امنیت غذایی و …
مهاجرت خارجی: هر گونه مهاجرت در ماورای مرزهای یک کشور را مهاجرت خارجی می نامند (اصلانی، 1388، 60). در مهاجرتهای خارجی و بین المللی، فرد مهاجر از مرزهای سیاسی یعنی مرز بین کشورها عبور کرده و در کشور جدیدی ساکن می شود.
2-6-4- مهاجرت فردی و گروهی
مهاجرت گروهی: افرادی مختلفی که در اثر فشارهای سیاسی از سوی حکومت ها، حوادث ناگوار طبیعی و … به صورت دسته جمعی و گروهی، از منطقه اصلی خود مهاجرت می کنند. سه دوره مهاجرت دسته جمعی مردم افغانستان که در اثر جنگ های خارجی و داخلی رخ داده بود، از جمله مهاجرت های گروهی به شمار رفته است.
مهاجرت فردی: به جابجاییهای افراد به صورت انفرادی، خانواری یا تعدادی از اعضای خانوارها با هم، اطلاق می شود. (زنجانی، 1392، 15). موضوعی که بیشتر مورد توجه این تحقیق قرار دارد، مهاجرت های فردی افغان ها به ایران است، که در یک دهه اخیر، روند آن افزایش یافته و برای بسیاری از خانواده های فقیر افغان، فرستادن یکی از پسران و یا مرد خانه به ایران، جهت تأمین معیشت زندگی، معمولاً رسم گردیده است. یکی از عمده ترین شرایط ایجاد کننده مهاجرت، نگرش مثبت نسبت به آن یا در مرحله بالاتر ایجاد شوق به مهاجرت در میان نیروهای فعال جامعه است که می تواند زمینه های اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی زیادی داشته باشد. بر همین اساس، مهاجرت فردی اکثراً بر حسب انگیزه افراد صورت می گرید. عوامل زیادی وجود دارند که به افراد جامعه انگزه ایجاد می کنند. این عوامل ایجاد کننده ی انگیزه، باعث مهاجرت افراد از یک منطقه به منطقه دیگر می شوند. از جمله ی این عوامل می توان به تحصیلات، انتقال شغلی، عوامل اقتصادی، سیاسی، فرهنگی، اجتماعی، طبیعی و…. اشاره نمود. به صورت عموم عوامل دافعه در کشور مبدأ و عوامل جاذبه در کشور مقصد باعث ایجاد انگیزه در فرد مهاجر می گردد.
2-6-5- مهاجرت بر حسب قانونی و غیر قانونی بودن
مهاجرت قانونی: در این نوع مهاجرت، افراد مهاجر، چه در هنگام ورود به کشور مقصد و چه در زمان خروج از آن، در جهت نظرات و سیاستهای دولتها قرار دارند و بر اساس خواست آنها، تعداد، مدت اقامت و خصوصیات شغلی این گونه مهاجرین معین می شود و فرد مهاجر، دارای مجوز و اقامت رسمی از طرف کشور میزبان است.