2-1-1-4- تاریخچه کوتاه دیابت
دیابت در قدیمیترین دست نوشتههای پزشکی تشریح شده است. در یک پاپیروس مصری که 1500 سال قبل از میلاد مسیح به تحریر در آمده است، راجع به این بیماری مطالبی وجود دارد. بعدها در نوشتههای عربی و چینی به افرادی اشاره شده است که از بیماری ناشناختهای با علایم تشنگی مفرط و تکرر ادرار، رنج میبردهاند. در دست نوشتههای قدیمی حتی آزمایشهای تشخیصی که طی آن ادرار بیمار در نزدیکی تل مورچهها ریخته میشد، تشریح شده است. در این آزمایش اگر مورچهها به سمت ادرار جذب میشدند، مشخص میشد که در ادرار بیمار قند موجود است و در نتیجه، فرد مبتلا به دیابت است. یک پزشک یونانی برای اولین بار این بیماری را دیابت نامید که به معنی جریان است. لغت لاتین «ملتیوس» که به معنی «عسل» میباشد، بعدها به کلمه دیابت افزوده شد تا وجود قند در ادرار را هنگام بیماری ذکر کند.
در سال 1860 میلادی (1239 شمسی)، پزشکی آلمانی قطعات لوزالمعده (یک اندام شبیه به تپانچه که در پشت معده قرار دارد) را زیر میکروسکوپ بررسی کرد. او متوجه شد که بعد از رنگ آمیزی، بعضی از سلولهای این غده، رنگ متفاوتی به خود میگیرند. این سلولها به شکل مجموعههای جزیره مانند در لوزالمعده پراکنده شدهاند. امروزه ما میدانیم که این جزایر شامل سلولهای بتا هستند که تولیدکننده، ذخیره کننده و آزادکننده انسولین (تنها ماده پایین آورنده قند خون) موجود در بدن هستند. این جزایر همچنین شامل سلولهای آلفا میباشند که گلوکاگن (یکی از مواد بالابرنده قند خون) را تولید و آزاد میکنند.
از آن زمان به بعد تحقیقات مختلفی بر روی دیابت انجام گرفت و ابتدا تصور میشد علت بیماری دیابت عدم ساخت مقدار کافی انسولین است. در حالی که بعدها با تعجب دیده شد که برخی افراد مبتلا به دیابت قادر به ساخت انسولین با کیفیت مناسب نیستند.
2-1-1-5- انسولین چگونه در بدن عمل میکند؟
اغلب، کمبود یا نبود کامل انسولین، علت ابتلای جوانان و بزرگسالان به دیابت است. سلولهای تولیدکننده انسولین در پانکراس این افراد، یا آسیب دیدهاند و یا به کلی از بین رفتهاند. انسولین در بدن ما چگونه عمل میکند؟
بدن انسان را مثل یک ماشین فرض کنید؛ روشن است که بدن ما مانند هر ماشین دیگری برای انجام کار نیازمند مصرف انرژی است. سه منبع تأمین انرژی در غذا شامل قندها و نشاستهها (کربوهیدرات)، روغنها و چربیها و پروتئینها (گوشت، ماهی و. . . ) میباشند. این مواد در نهایت برای تولید انرژی شکسته میشوند و یا پس از تجزیه (برخی به شکل قند گلوکز) تبدیل به مواد ذخیرهای در کبد میشوند تا بعدا برای تولیدانرژی در بدن استفاده شوند. رایج ترین سوختی که در اختیار تمام سلولهای بدن قرار میگیرد، کربوهیدراتی به نام گلوکز است. گلوکز قند سادهای است که به راحتی به مصرف سلولهای بدن میرسد.
هنگامیکه قند خون بالا میرود، لوزالمعده تحریک شده و پیامیرا از راه خون به تمام سلولهای مغز و بدن میرساند. محتوای پیام چنین است «مقدار قند در دسترس زیاد است، آن را به مصرف برسان. » این پیام همان مولکول «انسولین» است.
انسولین سبب میشود مسیری در دیواره سلول باز شود و قند دریافتی وارد آن گردد تا به مصرف برسد یا ذخیره شود.
زمانی که میزان قند خون پایین است، لوزالمعده ترشح انسولین را متوقف میکند. بدون انسولین سلولهای بدن نمیتوانند قند را وارد کنند، بنابراین از چربی به عنوان منبع تأمین انرژی استفاده خواهند کرد.
در جریان همین فرآیند پیچیده است که بدن غذاهای خورده شده را مصرف میکند و تشخیص میدهد که چه نوع سوختی در دسترس دارد. در شخص مبتلا به دیابت، لوزالمعده یا نمیتواند به مقدار کافی انسولین ترشح کند و یا سلولها قادر به دریافت پیام انسولین نیستند (مانند بیشتر سالمندانی که مبتلا به دیابت میشوند).
2-1-1-6- چرا قند خون باید تنظیم شود؟
در افرادی که مبتلا به دیابت نیستند، قند خون همواره در سطح ثابتی حفظ میشود. تنظیم دقیق قند خون بسیار مهم است، چرا که بالا رفتن زیاد قند خون خطرناک است. در این حالت کلیهها باید قند خون را تصفیه و از طریق ادرار از بدن خارج کنند. در چنین شرایطی فرد باید مقدار زیادی مایعات بنوشد تا آب کافی را برای دفع قند اضافی تأمین کند. جبران تمام آب از دست رفته مشکل است و ممکن است بدن به سرعت دچار کم آبی شود و این کم آبی، زندگی فرد را تهدید میکند.
سلولها در نبود انسولین از قند به عنوان منبع انرژی استفاده نمیکنند، در عوض ناچارند از دیگر منبع اصلی موجود، یعنی چربی، انرژی مورد نیاز خود را تأمین کنند. مصرف چربی برای بدن مشکل تر است، زیرا قادر به سوزاندن آن به طور کامل نیستند. در حقیقت در جریان شکستن چربیها مواد غیر قابل مصرفی به نام کتون در بدن تولید میشود. با افزایش این مواد در خون، شرایطی رخ میدهد که فرد احساس خشکی دهان و درد شکم میکند. اگر این حالت تشخیص داده نشود و با انسولین و مایعات درمان نگردد، احتمال دارد شخص دچار تهوع شود و با سنگین شدن تنفس و از دست دادن هوشیاری حتی منجر به مرگ شود.
خطر دیگر، پایین بودن خیلی زیاد قند خون است. مغز فقط میتواند از قند برای انرژی استفاده کند. بنابراین اگر قند کافی در دسترس نباشد، پیامهای اضطراری به سایر نقاط بدن خواهد فرستاد. در این حالت، شخص احساس گرسنگی، سردرد، سرگیجه کرده و هوشیاری اش را
از دست میدهد و حتی ممکن است دچار تشنج شود. اگر قند خون ساعتهای متمادی به مقدار زیاد پایین بماند، مغز آسیب جدی خواهد دید.
بنابراین تنظیم دقیق قند خون، اهمیت حیاتی دارد و نباید اجازه داد تا قند خون خیلی بالا یا پایین برود. اگر چه دیابت، «دیابت قندی» نامیده میشود، اما دانستن این نکته حائز اهمیت است که هر گاه طریقه مصرف کربوهیدرات (قند) در بدن تغییر کند، ناگزیر نحوه استفاده از چربی و پروتئین نیز تغییر میکند. ناتوانی بدن برای استفاده صحیح از کربوهیدرات میتواند سبب افزایش چربی خون شود که به عنوان منبع انرژی جانشین، به سلولها گسیل میشوند. مراقبت صحیح از دیابت در واقع کوششی برای بهبود الگوی طبیعی استفاده از غذا و تولید انرژی است.
2-1-1-7- انواع دیابت
بیماری دیابت به چهار دسته کلینیکی تقسیم بندی میشود:
(1) دیابت نوع 1، (2) دیابت نوع 2، (3) دیابت حاملگی، (4) سایر انواع دیابت
دیابت نوع 1: در دیابت نوع 1 غده پانکراس یا لوزالعمده توانایی تولید انسولین را ندارد و این ماده باید حداقل روزی یک بار از طریق تزریق وارد بدن گردد. به این حالت دیابت وابسته به انسولین نیز گفته میشود و بیشتر در کودکان و نوجوانان دیده میشود. کمتر از 10 درصد دیابتها را دیابت نوع 1 تشکیل میدهد (شهشهان، 1381).
دیابت نوع 2: در دیابت نوع 2 غدهی لوزالعمده انسولین تولید میکند اما یا مقدار آن ناکافی است و یا بدن نسبت به آن مقاوم میباشد. اضافه وزن از جمله عواملی است که بدن را به انسولین مقاوم میکند. این نوع دیابت در افراد مسن (بالای 30 سال) دیده میشود. دیابت نوع 2 با رژیم غذایی مناسب، ورزش و در صورت لزوم مصرف قرص کنترل میشود. در بعضی موارد که لوزالمعده بیش از اندازه تنبل میشود، فرد مبتلا به دیابت نوع 2 نیز ممکن است به تزریق انسولین نیاز پیدا کند. حدود 90 درصد دیابتها را دیابت نوع 2 تشکیل میدهد. نکته مشترک این دو نوع دیابت این است که قند خون بالا میرود که اصطلاحاً به آن هیپرگلیسمی میگویند. اگر قند خون سالهای متمادی بالا بماند، عوارض بعدی دیابت پدید می آیند. افراد دیابتی بیمار نیستند. بلکه تنها شرایطی بر بدن حاکم است که نیاز به مراقبت دارند و این افراد میتوانند یک زندگی عادی داشته باشند (کریمی، 1381).