منابع و مآخذ 130
چکیده انگلیسی 135
چکیده
بررسی تاریخی آغاز فقه در مذهب تشیع و نیز سیر تعالی و گسترش آن در ادوار بعدی خود، نمایانگر ظهور و بروز فقهای بسیار ارزشمند در عرصه علوم دینی است که با تألیف کتب و رسالات متعدد ضمن روشن کردن مسیر برای فقها و محققین بعدی، توانسته اند به تبیین و تصریح ابهامات مسائل دینی و اسلامی‌بپردازند. بنابراین بررسی این سیر تاریخی میتواند به منظور شناسایی کلیۀ فقها و اندیشمندان و نیز رسالات و تألیفات آنان ارزشمند باشد. در این پژوهش به بررسی تاریخ فقه و فقهای شیعه از قرن اول تا دوازدهم (ابن بابویه تا وحید بهبهانی) می‌پردازیم. بررسی نتایج پژوهش نشان می‌دهد که رشد و بالندگی فقه سیاسی و دینی شیعه بخصوص در قرن سوم و چهارم و نیز هفتم و هشتم بسیار بیشتر از سایر ادوار بوده و پیدایش فقهای گرانقدر و تأسیس مراکز دینی و نیز تعدد تألیف کتب و رسالات فقهی، خود شاهدی بر این مدعا می‌باشد. هدف از رسالۀ حاضر بررسی تاریخ فقه و فقهای شیعه از فرن اول تا دوازدهم هجری است، لذا سعی می‌شود تحولات و تطورات فقه شیعه بررسی شده تا نقش فقیهان در این روند فکری و جایگاه و منزلت آنان در میان جامعه نشان داده شود. تحقیق حاضر، با استفاده از روش کتابخانه ای انجام یافته و مباحث آن در دو بخش اصلی تنظیم شده است. در بخش اول ابتدا کلیات تحقیق و تعاریف اصطلاحات فقهی و نیز اداور فقه شیعه از قرن اول تا دوازدهم هجری و نیز امتیازات و فقهای هر عصر مطرح شده است؛ در بخش دوم نیز تاریخ فقهای شیعه از قرن اول تا دوازدهم هجری بهمراه آثار و ابداعاتشان طرح شده است؛ در این بخش ابتدا به بررسی شخصیت هر کدام از فقها و شرح زندگی آنها پرداخته شده است، سپس به گفتار دانشمندان و سایر فقها در مورد آن فقیه اشاره می‌شود. بعد از معرفی اساتید و شاگردان این فقها، آثار و تألیفات آنان نیز بیان می‌شود.
کلید واژگان: فقه، تاریخ فقه و فقها، ادوار فقه، فقه شیعه.
فصل اول
کلیات پژوهش
1-1- مقدمه:
اسلام به عنوان کاملترین و برگزیده ترین ادیان الهی از بدو نزول قرآن بر حضرت محمد(ص) تا کنون به عنوان سر منشاء راهبرد ها و رهیافت های مسلمانان و حکومت های اسلامی‌مطرح بوده و با توجه به جهان شمولی برنامه های خود، طریقت صحیح و متعالی را برای ابناء بشر به همراه داشته است.
با گذری بر پیشینۀ تاریخی و تشریح ابعاد دین اسلام بخصوص در مذهب تشیع، این نکته به دست میآیدکه با توجه به رحلت پیامبر و جانشینی خاندان عصمت (از زمان امامت حضرت علی (ع) تا شروع غیبت امام زمان (عج)) امور تبلیغ دین و تشریح احکام و قوائد دینی بر عهدۀ امامان معصوم بوده است و با آغاز غیبت کبری امام زمان(عج)، مقام تشریح و تبیین احکام اسلامی‌برای عامه و تطبیق این احکام با شرایط روز بر عهدۀ فقهای جامع الشرایط بوده است. هرچند که در میان شیعیان نیز فقهاء بزرگى در عصر ائمۀ اطهار، بوده اند و تواسته اند در مکتب اهل بیت به مقام و درجات رفیعی نایل آیند.
شیعه در لغت به معنی پیرو می‌باشد و چون اولین امام و مقتدای شیعیان پس از نبی گرامی‌اسلام، حضرت علی(ع) است، لذا این گروه(شیعه) را به آن بزرگوار منتسب می‌نمایند و با نام شیعه علی(ع) یعنی پیرو علی(ع)، شیعیان را می‌شناسند. مذهب شیعه در طول تاریخ حیات خود تحولات سیاسى و اجتماعى بسیارى را پشتسر گذاشته که در سرنوشت آن از نظر فعالیتهاى مذهبى و کلامى مؤثر بوده است.
بررسی تاریخی فقه تشیع( از قرن اول تا قرن دوازدهم) که دورۀ آغاز و رشد وکمال و در نهایت بلوغ فقهی فقهای شیعه بوده است، خود در برگیرنده دوره هایی مشتمل بر دورۀ خلافت حضرت علی(ع) با فقهایی نظیر ابن بابویه (م 329 ه. ق) تا وحید بهبهانی (م 1205 ه. ق ) در قرن دوازدهم بوده است.
در قرن اول هجری میتوان به ظهور فقهاء و علمای بزرگ اسلامی‌که در مکتب حضرت علی(ع) و سایر اهل بیت دانش فقهی خود را فراگرفتهاند، اشاره داشت. این دوره از سقیفه تا پایان خلافت امیرمؤمنان (علیه السلام) را دربرمى گیرد. در این دوره تشیع، به همت صحابیان بزرگوارى چون سلمان فارسى، ابوذر غفارى، مقداد، حذیفیه بن یمان و بر اساس قرآن و سنّت رشد کرد، تا این که پس از قتل عثمان زمینه براى خلافت امیرمؤمنان مهیا شد. در این عصر بود که شیعیان به مرام خویش تظاهر مى کردند وخود را به عنوان شیعۀ علی (ع) معرفى مى نمودند. در این دوران زیربنای فقه اسلامی‌شکل گرفته و تاکنون ادامه یافته است.
بنا بر اهمیت موضوع فقه و فقهای تشیع در طول تاریخ و اهمیت و جایگاه رأی و دیدگاه آنان در تدوین قوانین و مقررات اسلامی‌بخصوص در سرزمین های شیعه نشین، بررسی ابعاد سیر تاریخی ظهور فقهاء و ترتب دیدگاه های فقهی و تأثیر دانش فقهی فقهاء در بلوغ فقه شیعه میتواند مثمر ثمر و قابل ارزیابی باشد.
بنابراین این تحقیق، اداوار فقه و فقهای شیعه را از قرن اول تا دوازدهم هجری را مورد بررسی قرار داده است که جهت آشنایی بیشتر با محتوای مطالب به ارائه مختصری از آنها بسنده می‌کنیم:
در فصل اول به بیان مفاهیم و اصطلاحات فقهی با استناد به آثار فقهی پرداخته شده است. در فصل دوم ادوار فقه شیعه از قرن اول هجری تا دوران معاصر و نیز امتیازات هر دوره و همچنین فقها آن دوره بهمراه آثار و تألیفاتشان مورد بررسی قرار گرفته است. در سه فصل پایانی نیز ابتدا به بررسی شخصیت هر کدام از فقها و شرح زندگی آنها پرداخته شده است، سپس به گفتار دانشمندان و سایر فقها در مورد آن فقیه اشاره می‌شود. بعد از مع
رفی اساتید و شاگردان این فقها، آثار و تألیفات ایشان نیز بیان می‌شود. در پایان نیز نتیجه‌گیری از مباحث به عمل آمده است.
1-2- بیان مسأله پژوهشی
سیر تاریخی فقه و فقهای شیعه از قرن اول تا دوازدهم دارای تاریخچۀ مهمی‌بوده و از اهمیت خاصی برخوردار است. فقه شیعه همسان با دیگر دیدگاهها و مکاتب فقهی فقهای نامدار و بزرگواری را به جهان اسلام ارائه و سیر تکامل را پیموده است و با شکست تفکر اخباری گیری در اواخر این سدۀ تاریخی به عرصۀ اجتهاد رسیده است.
بنابراین در این رساله تلاش بر این خواهد بود تا با تفحص و بررسی در منابع فقهی و تاریخی، جنبه های بیشتر و جزئی تر تاریخ فقه و فقهای شیعه از قرن اول تا دوازدهم (از زمان ابن بابویه تا وحید بهبهانی) مورد بررسی قرار گیرد.