یکی دیگر از خطیبان تاثیر گذار آیت‌الله فلسفی بود که در سال‌های منتهی به انقلاب همواره سخنرانی‌های او منجر به بسیج مردم می‌شد. در سال 1316 محمد تقی فلسفی در پی خطابه‌ای در مسجد میرزا موسی معروف به مسجد بزازها به انتقاد از کشتار مسجد گوهر شاد پرداخت و ممنوع‌المنبر شد.
در پی رواج تعالیم فرقه ضاله بهائیت و نفوذ در دربار و مراکز حکومتی آیت‌الله بروجردی در نامه‌ای به آیت‌الله فلسفی از او خواست تا مراتب امر را به شاه اطلاع دهد اما آیت‌الله فلسفی مصلحت را در آن دانست که این قضیه را در سخنرانی‌های مسجد شاه که به طور مستقیم از رادیو پخش می‌شد مطرح کند. با تأیید آیت‌الله بروجردی، این کار انجام شد و موجی بزرگ در سراسر کشور بر ضد بهائیت پدید آمد(روحانی؛ 1376: 191).
2-3- سخنرانی‌های علامه بهلول به درخواست آیت‌الله اصفهانی
یکی دیگر از خطیبان تاثیرگذار علامه بهلول است که سخنرانی او در مسجد گوهرشاد در اعتراض به کشف حجاب منجر به بسیج مردم و کشتار آنها توسط رضا خان شد. تاثیر خطابه‌های او به حدی بوده که آیت‌الله اصفهانی از او می‌خواهد درس را رها کند و به سخنرانی بپردازد: «بهلول در کربلا آیت‌الله‌العظمی سیدابوالحسن اصفهانی را ملاقات میکند سیدابوالحسن از شیخ می‌پرسد که تو می‌خواهی چه کار کنی شیخ در جواب می‌گوید: می‌خواهم درسم را ادامه بدهم تا به مقام اجتهاد برسم؛ سیدابوالحسن به بهلول می‌گوید که درس خواندن در این اوضاع برای تو حرام است، ما مجتهد بسیار داریم ولی منبری کم داریم تو بهتر است که به ایران بروی و بر ضد شاه سخنرانی کرده و سیاست‌های غلط او را برای مردم روشن کنی» (موسوی مطلق، 1379: 39-40).
ب-جامعه‌پذیری سیاسی مردم از طریق فتوا
1- مفهوم و نقش فتوا
در کتاب جواهر الکلام فتوا به این صورت تعریف شده است: فتوا عبارت است از اِخبار از حکم کلی الهی در موضوعات کلی به استناد ادله مقرره در فقه (کتاب، سنت، عقل و اجماع) (جواهر الکلام ، ج ۴۰ :۱۰۰).
این تعریف صرفا تعریفی فقهی از این پدیده است اما فتوا در ادبیات سیاسی جامعه ایران تعریفی دیگر دارد در این بیان فتوا ابزاری در دست مراجع شیعه برای اجرای احکام اسلامی و رعایت مصالح جامعه اسلامی است.
با توجه به اینکه دین شیعه دینی سیاسی و اجتماعی است همواره به زندگی مردم توجه داشته و این حق را برای فقیهان جامع الشرایط قایل شده است که در نبود امام در مباحث سیاسی، اجتماعی، مذهبی و … که ضرروت ایجاب میکند نظر خود را در قالب حکم مذهبی بیان کنند؛ هنگامی که مرجع تقلیدی نظر خود را در باب مسئله‌ای بیان میکند تبعیت از نظر او برای مقلدانش واجب می‌شود.
قدرت اجتماعی که صدور فتوا در جامعه تولید میکند را می‌توان با قدرت ارتشی قدرتمند مقایسه کرد چرا که با توجه به جایگاهی که مرجعیت در اندیشه مردم ایران دارد مردم تبعیت از رای مرجع تقلید را بر خود فرض می‌دانند و هیچ قدرتی نمی‌تواند آنها را مجبور به اطاعت کند.
از نظر فقهی تنها کسی می‌تواند صاحب رای باشد و اجازه صدور فتوی را داشته باشد که ویژگی‌هایی مانند عدالت، آشنایی با مباحث زمان را داشته باشد. در طول تاریخ سیاسی ایران از انقلاب مشروطه تا انقلاب اسلامی فتاوای متعددی از سوی مراجع تقلید صادر شده است که تاریخ ساز بوده‌اند و روند وقایع تاریخی را تحت تاثیر خود قرار داده‌اند.
در سیر تاریخی مرجعیت در ایران روندی به نام اجازه اجتهاد وجود داشته و اغلب مراجعی که فتاوای تاریخی صادر کرده‌اند از مراجع پیش از خود اجازه اجتهاد داشته‌اند؛و این امر منجر به بازتولید سنت اجتهاد در جامعه می‌شده و امکان دسترسی به این جایگاه را دشوار می‌کرد.
2- بیان نمونه‌هایی از فتاوای تاثیرگذار
2-1- فتوای آخوند خراسانی در مورد وجوب آموزش نظامی
آیت‌الله خراسانی پس از سقوط استبداد صغیر، برای تداوم و حفاظت از مشروطیت، آموزش نظامی را واجب نمود. در این باره در یکی از اسناد آمده است: «معلوم است که حفظ اسلام و پاسبانی ممالک اسلامی تکلیف عامه مردم است و بر هر فردی از افراد مسلمین واجب است که به حسب قوه و استعداد خود، در مقام تحصیل مقدمات آن برآید، در اقدام به لوازم آن کوتاهی نکنند… بر عموم جوانان مسلمین و ابنای ملت اسلامی واجب است که در مشق نظامی و تعلم قواعد حربیه جدید، که معمول این زمان است، هیچ گونه مسامحه و مساهله ننمایند.» محمدکاظم خراسانی (زرگری نژاد،1374: 249).
2-2- فتوای سیدمحمدکاظم طباطبایی در دفاع از ممالک اسلامی
دولت ایتالیا قوای خود را برای اشغال کشور لیبی در شمال آفریقا به حرکت درآورد. در آن ایام، قسمت شمال ایران در اشغال قوای روس و جنوب آن، مورد هجوم انگلیس واقع شده بود. مرحوم سید در دفاع از حدود و مرزهای ممالک اسلامی و برای مقابله با حمله و اشغال قوای استعمارگران فتوایی صادر کرد که نشانگر بیداری و استعمارستیزی آن بزرگ مرد است. این حکم یا فتوا در ذیحجه سال 1329ه. ق به عربی صادر گردید که ترجمه آن چنین است:
«بسم الله الرحمن الرحیم، در این ایامی که کشورهای اروپایی، مانند ایتالیا، به طرابلس غرب (لیبی) حمله نموده و از طرفی روس‌ها شمال ایران را با قوای خود اشغال کرده‌اند و انگلیسی‌ها نیز نیروهای خود را در جنوب ایران پیاده کرده‌اند و اسلام را در معرض خطر نابودی قرار داده‌اند، بر عموم مسلمانان، از عرب و ایرانی، واجب است که خود را برای عقب راندن کفار از ممالک اسلامی مهیا سازند و از بذل جان و مال در راه بیرون راندن
نیروهای ایتالیا از طرابلس غرب و اخراج قوای روس و انگلیس از ایران، هیچ فروگذار نکنند؛ زیرا این کار از مهم‌ترین فرایض اسلامی است، تا به یاری خداوند دو مملکت اسلامی از تهاجم صلیبیها محفوظ بماند.» سیدمحمدکاظم طباطبایی(دوانی، 1360: 131).
2-3- فتوای امام خمینی (ره) در مورد حرمت تقیه
با تثبیت مرجعیت امام خمینی(ره) پس از رحلت آیت‌الله بروجردی، میزان دخالت وی در امور سیاسی افزایش یافت و در اولین قدم فتوای حرمت تقیه را صادر کرد (محمدی، 1365: 96) و بدین وسیله موانع موجود بر سر راه مبارزه را مرتفع ساخت.
از سوی دیگر، امام خمینی(ره) معتقد بود که «امر به معروف و نهی از منکر در مسائلی که حیثیت اسلام و مسلمین در گرو آنهاست با مطلق ضرر، ولو ضرر نفسی یا حرج، رفع نمی‌شود و وجود حکومت طاغوت در جامعه اسلامی بزرگترین منکر و همکاری با طاغوت از انکر منکرات است و سکوت علمای دین در صورتی که موجب تقویت طاغوت باشد حرام است و اعتراض و اظهار نفرت از ظالم بر ایشان واجب است، ولو اینکه این اعتراض در رفع ظلم ظالم مؤثر نباشد» (امام خمینی، 1378: 472-482).
بنابراین امام خمینی(ره) با ارائه بینشی تازه درباره امر به معروف و نهی از منکر و واجب دانستن اعتراض نسبت به حکومت ظالم از سوی علما گرچه احتمال تأثیر در آن نباشد مقدمات نظری انقلاب اسلامی را فراهم کرد و به این ترتیب مبانی مشروعیت نظری مبارزات خود را تحکیم بخشید.
امام خمینی(ره) سکوت علما را در قبال عملکردهای رژیم موجب تأیید آن و کمک به دشمنان اسلام دانست و با تمسک به حدیثی از امام معصوم (ع)که «هرگاه بدعت‌ها ظاهر شدند بر عالم واجب است که علم خود را آشکار سازد و الا لعنت خدا بر او باد» از علما خواست که دین خدا را یاری کنند و از سازمان‌های دولتی هراسی به خود راه ندهند(دوانی 1377، ج 3-4: 328).
به این ترتیب، امام خمینی(ره) با تحریم تقیه در مواردی که حیثیت اسلام در معرض خطر بود و نیز با رد تسلیم طلبی و انفعال، موجب اشاعه تفکر مبارزه جویی و انقلابی در میان شیعیان شدند و همه این موارد با برخورداری ایشان از پایگاه مرجعیت شیعه امکان پذیر شد، چرا که در غیر این صورت امکان صدور فتوا از سوی ایشان در موارد مختلف از جمله تحریم تقیه در وجوب اعتراض در قبال حکومت طاغوتی نبود.
پ- جامعه‌پذیری سیاسی مردم از طریق بیانیه
1- مفهوم و نقش بیانیه